تپه حصارک لواسان، خانه نظام‌السلطان و درخت چنارک، قلعه باستانی باغ دره، حمام محله ناران، تپه باستانی ناظم‌آباد، تپه و عمارت باستانی تنگل خانه، حمام محله سبو کوچک و محوطه باستانی سر قبر تاج‌الدین از آثار باستانی شهر لواسان است که به ثبت ملی رسیده‌اند اما این آثار تاریخی طی گذر زمان در اثر بی‌توجهی در حال از بین رفتن هستند. «سرقلعه» یکی از آثار تاریخی است که به تازگی توسط گروهی از کاوشگران در حال حفاری است. دکتر «محمدرضا نعمتی» عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی درباره اهمیت اثر تاریخی سرقلعه لواسان و ظرفیت بالای گردشگری این منطقه برایمان بیشتر توضیح می‌دهد.
آثار تاریخی شهرستان شمیرانات نخستین بار سال ۱۳۸۱ توسط «ناصر پازوکی» بررسی و شناسایی و نتایج آن در کتابی با عنوان «آثار تاریخی شمیرانات» منتشر شد. تپه سرقلعه، اول مهر سال ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۳۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید اما مانند دیگر آثار تاریخی این شهر طی چند سال گذشته به دلیل غفلت مسئولان از ساخت‌وسازهای غیرقانونی بی‌نصیب نماند.
نعمتی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی با بیان اینکه بخش‌هایی از آثار معماری باارزش این اثر تاریخی در اثر ساخت‌وساز از بین رفته است می‌گوید: «طی سالیان گذشته احکام قضایی مبنی بر تخریب و رفع تصرف زمین‌ها و ساخت‌وسازهای غیرمجاز صادر شده ولی متأسفانه مجریان اجرای احکام بنا به دلایلی تاکنون از این کار امتناع کرده‌اند.» دکتر نعمتی که مسئولیت گروه کاوش و مطالعات سرقلعه را برعهده دارد می‌گوید: «حفاظت اولیه آثار معماری انجام شده است. پس از بهبود شرایط آب و هوایی، حمام و بخشی از ارگ مکشوفه مسقف می‌شود و قطعات سفال‌های مکشوفه نیز پس از انجام مستندنگاری و مرمت در پایان کاوش‌ها به نمایش درخواهند آمد.»
- گاوداری در محل تاریخی سرقلعه
دکتر نعمتی درباره نام این محل توضیح می‌دهد: «نام تپه برگرفته از قلعه‌ای بوده که روی تپه طبیعی قرار داشته است. تپه مشرف بر کل روستا بود و به همین دلیل به نام سرقلعه شناخته می‌شود.» تپه سرقلعه که از آثار تاریخی شاخص و ارزشمند شمال شهر تهران به شمار می‌آید در اوایل دهه ۶۰ به‌صورت غیرقانونی تصرف و برای ساخت گاوداری از آن استفاده شد. فصل اول پژوهش‌های باستان‌شناسی سرقلعه از ۲۳ مرداد ماه امسال با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و با اهداف مشخص کردن عرصه اصلی و تعیین حریم تپه و سپس انجام کاوش و پیگردی بقایای معماری تپه سرقلعه شروع شد. این پژوهش با حضور ۱۰ کارشناس با تخصص‌های مختلف باستان‌شناسی، مرمتگر، نقشه‌بردار و طراح تا ۳۰ آبان ماه ادامه داشت.»
- رد پای سلجوقیان در لواسان
این تپه براساس پژوهش‌های صورت گرفته در بخش شمالی یک ارگ در مرتفع‌ترین نقطه قرار دارد. این ارگ بخشی از یک اتاق بزرگ با پلانی تقریباً مدور به مساحت تقریبی ۱۰۰مترمربع کاوش شده است. در دورتادور آن سکویی برای نشستن وجود داشت که در مرحله بعد روی این سکو را با خشت پوشانده بودند. این اتاق مدور در دوره‌های بعد با ایجاد تغییراتی مثل ساخت دیوار و کف‌سازی به چندین اتاق تقسیم شده بود.
طبق گفته‌های دکتر نعمتی و براساس شواهد و مستندات به دست آمده، برج و باروها و ارگ در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره‌های ایلخانی، تیموری و صفوی با ایجاد تغییرات و تعمیرات از آن استفاده کرده‌اند. با توجه به پژوهش‌های باستان‌شناسی فصل اول سرقلعه لواسان و براساس یافته‌های معماری و سفالی مانند کاشی، سفال زرین فام، انواع سفال اسگرافیاتو، سفال‌های قلم مشکی و سفال سلادون و بدل چینی عصر صفوی به نظر می‌رسد این مکان یک قلعه معمولی با کاربری نظامی نبوده بلکه بقایای یک کاخ یا کوشکی بوده که حاکمان محلی این منطقه از آن استفاده می‌کردند و با ادامه کاوش‌ها می‌توان کاربری اصلی آن را مشخص کرد.»
- ظرفیت جذب گردشگر
دکتر نعمتی با بیان اینکه این محوطه پس از پایان پژوهش‌های باستان‌شناسی و مرمت آثار معماری از سوی اداره کل میراث فرهنگی تبدیل به سایت موزه و منطقه گردشگری می‌شود می‌گوید: «در شمیرانات تپه‌ها و بناهای زیادی وجود دارد که برخی از آنها شناسایی شده و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند ولی تعداد زیادی از این آثار وجود دارد که هنوز بررسی و شناسایی نشده‌اند و لازم است بررسی آثار شهرستان شمیرانات بازنگری شود.» با وجود آثار متعدد در شمیرانات و به دلیل نیروی کم و نبود بودجه کافی، میراث فرهنگی قادر به حفاظت و مرمت و کاوش این آثار نیست. نعمتی از مسئولان شهری و روستایی می‌خواهد با میراث فرهنگی همکاری‌های لازم را انجام دهند تا آثار تاریخی شهرستان که هویت و شناسنامه اهالی این شهرستان است از گزند تخریب در امان بمانند.
- چگونه برویم؟
تپه سرقلعه در شمال شرقی روستای لواسان بزرگ از توابع شمیرانات و در میان باغ‌های سرسبز بر فراز تپه‌ای طبیعی بیضی شکل با بستری سنگی و با شیبی از شمال به جنوب واقع شده است. آسان‌ترین مسیر برای دسترسی به روستای لواسان بزرگ و سرقلعه از جاجرود و از کنار سد لتیان است که پس از طی مسافت ۲۰کیلومتری می‌توان به روستای سرقلعه رسید.