دکتر سعیدرضا عاملی، استادیار دانشگاه تهران، در گفتگو با خبرگزاری قرآنی ایران(ایکنا) ضمن بیان مطلب فوق به تشریح رابطه ی دین و فضای مجازی و جهانی شدن دین از طریق فضای مجازی پرداخت.
دین؛ عامل حل تضادهای محلی و بین‌المللی
وی در پاسخ به این پرسش که جایگاه دین را در فضای مجازی چگونه می‌بینید، گفت: پاسخ به این سؤال نیازمند بحث کلی‌تری است باید دید دین در فضای مجازی از چه ساختار و کیفیتی برخوردار است و چه نسبتی با جهان واقعی برقرار می کند اما سوال پیشینی آن این است که آیا دین در تعارض با امر جهانی هست یا نه؟
هیچ چیز قدرتمندتر از دین از ویژه‌گی جهانی برخوردار نیست. امروز حتی در صحنه سیاسی جهان، دین بعنوان مهم‌ترین متغیر حل تضادهای بین‌المللی مطرح می‌شود. آلبرایت وزیر خارجه کلینتون در کتابی که در ماه می 2006 تحت عنوان «تعالی و تقدس» به چاپ رساند براین مبنا تاکید می‌کند که: دین منشاء پیوند همه انسان‌ها با یکدیگر است و در واقع عامل اصلی حل تضادهای محلی و بین‌المللی است.
بزرگ‌ترین مرجع «جهانی شدن» خداست
وی ادامه داد: ادیان با همه ظرفیت‌ها و تفاوت‌هایی که با هم دارند در این امر که ما «مخلوق خدا هستیم» یکی هستند. خدا بزرگ‌ترین مرجع «جهانی شدن» است چرا که از نظر خداوند هیچ تبعیض و تفکیکی در جهان نیست و در نگاه الهی جغرافیا وجود ندارد همه انسان ها مورد خطاب هستند.
همه هستی مورد توجه خداست و به نوعی همه موجودات موضوع امر الهی هستند. حال که این هسته‌ی جهانی در امر دینی وجود دارد، می‌توان امیدوار بود که محدودیت‌های قومی، جغرافیایی و فرهنگی ِ جهان واقعی در جهان مجازی تکرار نشود و شاهد جهان بزرگ‌تر و جهان کم‌تبعیض‌تری باشیم.
انسان؛ موضوع امر مجازی
رییس موسسه مطالعات اروپا و آمریکای شمالی تصریح کرد: وقتی امر دینی در فضای مجازی قرار می‌گیرد موجودیتی است که در معرض همگان قرار می‌گیرد. البته بین امر مجازی و واقعی یک رابطه منطقی وجود دارد و جدا از یکدیگر نیستند. موضوع امر مجازی «انسان» است و «انسان» متعلق به جهان واقعی است و امروز متعلق به جهان مجازی نیز است. ولی قابلیت‌های امر مجازی و واقعی تفاوت‌های اساسی دارند.
دکتر عاملی ضمن اشاره به این موضوع که فضای مجازی به‌دنبال این است که "هستی ِ واقعی" را در "هستی ِ مجازی" بازتولید کند، گفت: امر دینی در فضای مجازی به دنبال این است که اخلاق، اعتقادات، شعائر دینی با جنس و سنخ دیگری در این فضا بازتولید کند. در فضای مجازی خصیصه‌ی دسترسی آسان 7 در 24 ( 7 روز هفته و 24 ساعت شبانه‌روز ) وجود دارد.
در حالی که آدم ها و حتی مکان‌ها مثل مسجد و ... در ساعت خاصی تعطیل می‌شوند، «هستی ِ مجازی» وقتی مرجع (انسان) هم خاموش شود باز بیدار است. این به معنای توسعه انسان و ظرفیت‌های جهان واقعی در جهان مجازی است.
بازتعریف در «قابلیت‌های فضای مجازی»
این مدرس دانشگاه در زمینه استفاده از ویژگیهای فضای مجازی گفت: از دیگر خصوصیات فضای مجازی این است که دینی که در دنیای واقعی از خاصیت آنالوگ برخوردار است، دیجیتال می‌شود و انعطاف ِ بی‌نهایت می‌یابد. مسجد ظرفیت محدود دارد اما در فضای مجازی این محدودیت از بین می‌رود.
تغییر در این فضا خیلی سریع اتفاق می‌افتد، راحت می‌توان تقسیم، ترکیب و تکثیر در مفاهیم ایجاد کرد. بحث دین نیازمند بازتعریف در «قابلیت‌های فضای مجازی» و «قابلیت‌های دین در فضای واقعی» است و اگر بخواهیم با «منطق جهان واقعی» با آن مواجه شویم اشتباه است. در واقع مثل این است که با منطق آنالوگ فضای دجیتال ساخته‌شود.
عاملی تأکید کرد: وقتی مطلبی در این فضا انتشار می‌یابد حساسیت‌ها باید خیلی بیشتر باشد چرا که همه جهان در معرض آن قرار می‌گیرند و هنوز افراد این حساسیت‌ها درک نکرده‌اند و «محله‌ای و مسجدی» به قابلیت‌های دین در فضای مجازی نگاه می‌کنند. باید توجه داشت که «بار ِحرف» در فضای مجازی به دلیل ویژه گی جهانی بودن آن بار سنگینی است.
فضای مجازی دینی، فضای متنی‌است
استادیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران اظهار کرد: در صنعت فیلم هر برش بین متنی، آدمی را به دنیایی دیگری می‌برد. در متن دیجیتال نیز این برش‌ها (هایپرلینک) مطرح است که خیلی قوی‌تر و راحت تر اتفاق می افتد. فضای دینی مجازی ما یک فضای متنی است و هنوز از ویژگی‌هایی صوتی و تصویری این فضا استفاده نمی‌شود و از طرفی فضاهای هم‌زمان «بین ِ متنی» که می‌توان تاریخ را نه خطی بلکه به‌صورت موازی به نمایش بگذارد، بهره گرفته نمی‌شود.
به طور مثال «شهرتاریخی» در فضای مجازی امکان پذیر شده‌است وقتی از سیره پیامبر حرف می‌زنیم می‌توان کاملاً تاریخی و نمایشی و در عین حال زمان‌های گسسته و در عین حال به هم چسبیده را بازنمایی کرد.
واقعیت مجازی
فضای مجازی ما هنوز با واقعی شدن (virtual Reality) فاصله دارد «واقعیت مجازی» آمده است تا همه "واقعیت" را به صورت مجازی خلق کند. زمانی واقعیت مجازی‌ای خلق می‌شود که ابعاد حس، لمس، رنگ، طعم و حتی عطر و فضای حسی واقعیت به مجاز منتقل شود. هدف آن این است که با قابلیت دیجیتال و استفاده صنعت واقعی مجازی مرز واقعیت و مجاز را بردارد. امر دینی را می‌توان در این فضا ایجاد کرد که استفاده‌های فراگیرتری داشته‌باشد.
وی گفت: حوزه و بخش دینی ایران نسبت به سازمان های دیگر از جمله دانشگاه در تولید نرم افزاری و دیجیتالی کردن متون دینی خیلی جلو بوده‌است. «کتابخانه الکترونیکی» در بحث دینی در ایران خیلی قوی است اما وقتی با قابلیت های فضای مجازی مقایسه کنیم می‌بینیم خیلی کارها باید صورت گیرد و از خیلی قابلیت‌ها باید استفاده شود.
فضای مجازی، استغراق همه مخاطبان
عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران با اشاره به مفهوم «یا ایها الناس» گفت: . فضای مجازی، «ال» الناس است که استغراق همه مخاطبان را در بر دارد. همه‌ی مردم را غرق در خود کرده است. با نگاه به فناوری مجازی، درمی‌یابیم اساساً جهان مجازی امده است تا همه‌ی جهان واقعی را در خود غرق کند و امکان تحقق آن را نیز به‌وجود آورده است
وی در ادامه افزود: البته محدودیت‌هایی هم وجود دارد از جمله مهم‌ترین آنها محدودیت‌های زبانی مثل زبان فارسی؛ که پوشش جمعیتی خاص دارد. بحث تنها در زبان گفتاری نیست بلکه «فرهنگ زبانی» را که در پی استفاده از زبان‌های دیگر است نیز باید در نظر گرفت.
فضای مجازی دین را به همه جهان منتقل کرده و همه جهان را در درون امر دینی آورده است
این مدرس دانشگاه با اشاره به فعالیت‌هایی که در عرصه مجازی صورت می‌گیرد، گفت: زمانی که «مخاطب» «جهانی» است باید از «زبان جهانی» استفاده کرد. در فضای مجازی دو روند خاص‌گرایی و عام‌گرایی وجود دارد، رابطه اینها همچون حلقه‌های کروی است. خاص گرایی به این معنا است که مباحث دینی باید با فرهنگ ایرانی و زبان فارسی رشد کند و در جهت توسعه «فرهنگ دینی ایرانی» فعالیت کرد که این یک نوع خاص‌گرایی جهانی است. اما از عرصه جهانی نیز نباید غافل شد.
وی ادامه داد: فضای مجازی دو خصلت را طلب می کند یکی «کار حرفه‌ای» است که مستلزم فعالیت گسترده است. فضای ارائه آسان مطلب در قالب ایمیل و وب‌لاگ و یا ژورنالیسم آن‌لاین، می‌تواند مغالطه غیرحرفه‌ای بودن این فضا را ایجاد کند. کار «حرفه‌ای» دقت زیاد می‌خواهد و نیازمند دانش چند رشته است.
با توجه به این که متن باید مصور شود، امکانات صوتی قرار داده شود و از دیگر ویژگیهای فضای مجازی استفاده شود و لینک‌ها و بخش‌های مختلف بیاید؛ باید با دقت کار ماندگار تولید کرد. آنچه باعث پیشرفت می‌شود این است که فضای مجازی را به صورت یک فضای کاملاً «تخصصی و حرفه‌ای» نگاه کرد و صورت مسئله به قدری ساده نشود که همه کارها را یک فرد انجام دهد.
حساسیت های کار دینی در فضای مجازی
دکتر عاملی معتقد است: در برخی مواقع، امور هر اندازه سنتی‌تر بماند موفق‌تر است و باید جایی برای خستگی‌های فرد از صنعت کنار گذاشت. شبستان انس با شنیدن روایتی ساده و بی پیرایه از امام صادق(ع) مورد احتیاج روحی است که با مدرن شدن مفاهیم دینی دچار خسته‌گی شده‌است. می‌توان از صنعت رسانه‌های برای بازنمایی عرضه دینی استفاده کرد ولی معانی را باید بی‌پیرایه نگاه داشت. با نگاهی دیگر می توان گفت: اگر پست مدرنیته به وجود آمده به خاطر خستگی از مدرنیته است. پسا مدرنیسم، حکایت خستگی روند تاریخی و زیر سوال بردن گذشته است.
این استاد دانشگاه گفت: «خواب ناآرام»ی که استورات هال و «آرامش»ی که دین می‌گوید «الا به ذکر الله تطمئن القلوب»؛ انعکاسی است از بودن‌ها و نبودن‌های ما. «مدرن کردن پیام دینی» مشکل ایجاد می‌کند باید مراقب بود ذات دین و امر دینی گم نشود.
حضور منفعل در مقابل حضوری فعال
وی با اشاره به این نکته که گم شدن دینی محصول «نگاه پاسخ‌گفت به سئوالات و شبهات زمانه» است، گفت: ما در مقابل همه شبهات؛ می‌خواهیم پاسخ‌گو باشیم .
جواب دادن یک عمل غیرفعال(passive) است. بیان یک امر ذهنی نه در قالب دفاع بلکه در قالب «بیان» حضوری فعال(active) است. در عرصه دینی مدام در حال جواب دادن هستیم و حل شبهات دینی تبدیل به مهم‌ترین فعالیت‌های جامعه دینی شده است.
به نظر می‌رسد بهتر است صحنه را عوض کنیم و کمی به بیان بی‌پیرایه دین بپردازیم و از ملغمه‌های ترکیبی در نهایت معلوم نمی‌شود حرف اصلی کجاست پرهیز کنیم.
وی گفت: دقیقاً مثل طبیعت است. طبیعت ِ دست‌کاری شده و مصنوعی، کار طبیعت بکر را نمی‌کند. در مورد امر دینی هم فرد می‌خواهد یک «امر دینی ناب» بیاید تا از شراب آن مست شود. باید دقت شود که امر دینی را با چه منطقی به فضای مجازی وارد می‌کنیم که ذره‌ای غفلت ممکن است به جای آرامش و آسایش دینی، اثری معکوس بگذارد و «دین ِ صنعتی شده»ی ِ جدید، خسته‌کننده باشد و ناآرامی ایجاد کند.
توسعه «قدرت انتخاب»
دکتر عاملی جهان ارتباطات جدید را جهان توسعه «قدرت انتخاب» توصیف کرد و ادامه داد: انتخاب‌ها متکثر شده‌است «انتخاب برتر» باید تولید شود که فرد به سراغ آن برود .تفاوتی در دید ساختارگراها و انعکاس‌گراها است. انعکاس گراها می‌گویند گُل گُل است و گِل گِل. گُل دل‌ربایی می‌کند و جذب می‌کند.
اما از این نکته نباید غافل شد که «بازنمایی» نیز قدرت‌مند است. با زاویه دید و نحوه بیان می‌توان بر انتخاب اثر گذار بود. اراده فرد نباید نادیده گرفته شود و آنها را بی اراده فرض کرد؛ «الگوی برتر» ارائه شود و قدرت انتخاب را هم بر عهده فرد گذاشت. وقتی «خیر» را به زور به فردی بدهید از آن فرار می‌کند ولی وقتی آزادانه در معرض «خیر» قرار گیرد خود به خود سمت آن کشیده‌می‌شود.
غفلت از اراده و عمل خودآگاه
این مدرس گروه ارتباطات دانشگاه تهران در ادامه گفت: بازنمایی توأم با فریب، دورانی دارد و وقتی برملا می شود شکست می‌خورد، چرا که ارزشی برای شعور فرد قائل نمی‌شود و قصد فریب دارد.
سیاستی که از اراده و عمل خودآگاه غفلت می‌کند در کوتاه مدت جواب می دهد چرا که تنها جزئی از واقعیت را نشان می‌دهد ولی در بلندمدت این‌گونه نیست وقتی بفهمند که این واقعیت نیست اثر معکوس می‌گذارد.
شوروی با همه عظمت زمین می‌خورد چرا که ناخودآگاه افراد را نشانه گرفته بود. «اغراق» اثر منفی دارد، نباید ناخودآگاه فرد را مخاطب قرار دهیم با بیان واقعیت باید با خودآگاه فرد رو به رو شد. رسانه ناظر بر فکر و خودآگاه مخاطب، موفق‌تر از، رسانه‌ی توده‌وار ناظر بر ناخودآگاه و هیجان‌های اجتماعی است.
دکتر عاملی تصریح کرد: زمانی روشن‌فکران دینی برای اینکه بگویند دین خوب است دست به اثبات علمی دین می‌زدند. با استفاده از قوانین آزمایشگاهی علوم تجربی، و تطبیق آن با یافته‌های دینی، حقانیت دین را اثبات می‌کردند.
در این نگاه از ابطال‌پذیری قوانین تجربی غفلت می‌شد و ناخواسته یافته‌های دینی را نیز در معرض این ابطال‌پذیری قرار می‌دادند هنوز هم می‌دهند. در واقع از این معنای بزرگ غفلت می‌شد که دین محصول یک حکیم متعالی است که اشراف کامل به همه عالم دارد و ناگفته‌ها و نافهمیده‌های بسیاری در بیان دینی وجود دارد که بلوغ حکمت انسان را طلب می‌کند و منطق خاص خود را دارد. بنابراین لازم است در ورود به فضای مجازی نیز متوجه باشیم که ما چه مسئولیتی را برای بیان دین بر عهده داریم.