مکانی دور افتاده از حریم شهر که کارگرها برای رفت و آمدشان باید راه دوری را طی می‌کردند. «محسن آزمایش» آن زمان گمان نمی‌کرد چند دهه بعد، تهران آنقدر وسعت پیدا کند که کارخانه درست وسط شهر قرار بگیرد. او حتی در مخیله‌اش هم نمی‌گنجید جایی که باعث رونق اقتصادی کشور شده روزی به معضل بزرگ شهر تبدیل شود. کارخانه متروکه آزمایش این روزها دردسرهای زیادی را برای اهالی محله حکیمیه درست کرده است. مشکلات زیست‌محیطی، ناامنی، ترویج مشاغل مزاحم در بافت شهری، نازیبایی بصری از جمله معضلاتی است که «سیدمحسن حمزه‌پور» شورایار محله حکیمیه به آن اشاره می‌کند. همراه با حمزه‌پور و «سیدحامد حجازی» و یکی از کارکنان سابق کارخانه آزمایش که تمایلی به گفتن نامش ندارد برای سرکشی به این مکان صنعتی می‌رویم.
آشفته بازار در مجموعه صنعتی آزمایش
از تعطیلی کارخانه آزمایش سال‌های زیادی می‌گذرد، اما هنوز تابلو «کارخانه‌های صنعتی آزمایش تحت پوشش سازمان بازنشستگی کشور» بر سر در آن دیده می‌شود. کارخانه ابتدای جاده دماوند درست در ضلع جنوبی محله حکیمیه قرار دارد. وسعتش زیاد است. به گفته اهالی ۱۴ هکتاری می‌شود. شمال و جنوبش به خیابان شهیدان بابائیان و جاده دماوند می‌رسد و در شرق و غرب آن خیابان‌های پیشوا و صنعت واقع شده است. به پیشنهاد حمزه‌پور بازدید از کارخانه را از خیابان پیشوا شروع می‌کنیم. خیابان عریض و طویلی با جاده خاکی که با تردد هر خودرویی حجم بالایی از گرد و خاک برپا می‌شود. مرکز عرضه دام زنده و بازیافت هم در همین خیابان قرار دارد که نازیبایی‌های آن را بیشتر به رخ می‌کشد. خیابان پیشوا نسبت به کارخانه در سطح بلندتری قرار دارد و همین باعث شده خیابان به فضای کارخانه مشرف باشد. به راحتی می‌توان محوطه کارخانه را دید. هریک از سوله‌های کارخانه از کوچک تا بزرگ تبدیل به کارگاه‌های صنعتی شده‌اند. صافکاری، نقاشی، مکانیکی، سراجی و عرضه محصولات چوبی. نوعی آشفتگی در آن وجود دارد و بی‌نظمی کارگاه‌ها توی ذوق می‌زند. کمی پایین‌تر، جایی که محوطه بین سوله‌هاست، فضای نسبتاً بزرگی با پارچه محصور شده و محل جمع‌آوری پسماندهای خشک است. حمزه‌پور می‌گوید: «ضلع شرقی کارخانه دیوار هم نداشت و کارتن‌خواب‌ها یا معتادها به راحتی می‌توانستند وارد آنجا شوند. برای امنیت شهروندان، شهرداری اقدام به دیوارکشی کرده است.» بعد هم پیشنهاد می‌دهد داخل کارخانه شویم و از نزدیک معضلات آن را ببینیم.
خطر حریق برای کارگاه‌های غیرمجاز
ورود به کارخانه آزمایش منعی برای شهروندان ندارد مشروط بر اینکه قصد خرید وسیله یا تعمیر خودرو داشته باشند. ما هم با این روش وارد کارخانه می‌شویم. آن هم از در اصلی که در جاده دماوند قرار دارد. کارخانه بیشتر شبیه شهر کوچکی است که همه چیز دارد. خیابان‌بندی منظم و فضای سبز نسبتاً خوب. تنها چیزی که این شهرک ندارد خانه است که به جای آن آلونک‌های فلزی جا خوش کرده‌اند.
به درخت‌های وسط بلوار پارچه‌های تبلیغاتی نصب شده که تعدادشان هم زیاد است. آلونک‌های فلزی با سقف‌های بلند نه منفذی دارند و نه نورگیر هستند، اما داخلشان تا دلتان بخواهد پلاستیک یا الوارهای چوب انبار شده است؛ آن هم به صورت غیرمجاز. کوچک‌ترین جرقه‌ای می‌تواند باعث حریق بزرگی در شرق تهران شود. حجازی می‌گوید: «متأسفانه به دلیل رعایت نکردن نکات ایمنی چندین بار در اینجا آتش‌سوزی رخ داده است. چون مواد اشتعالزا در مکانی غیراستاندارد نگهداری می‌شود. آتش‌نشانی هم بارها به آنها تذکر داده است ولی توجهی نمی‌کنند.» اما وضعیت سوله‌ها بهتر است. در واقع ساختمان‌هایی هستند که پیشتر کاربرد صنعتی داشته‌اند. از دیدن این مکان صنعتی که روزگاری برای خودش بروبیایی داشته و حالا به فضای متروکه‌ای تبدیل شده احساس تأسف می‌کنیم. در گوشه و کنار این مجموعه به اصطلاح صنعتی، ماشین‌های زهوار دررفته اسقاطی زیاد دیده می‌شود. ماشین‌هایی که عمرشان به دهه ۴۰ و ۵۰ برمی‌گردد. بدتر از نازیبایی‌های بصری که کارخانه فراوان دارد، بوی رنگ و تینری است که مشام را می‌آزارد. اما وجه دیگر این مکان، سوپرمارکت‌هایی است که در هر خیابان یکی، ۲ تا دیده می‌شود. اینجا آشپزخانه و نانوایی هم دارد که کارگرها به راحتی بتوانند غذای گرمی نوش جان کنند. در واقع یک مکان دنج برای کسب درآمد با همه نوع امکانات رفاهی است.
۲۵۰ مستأجر آزمایش
جای سؤال است چگونه و با چه مجوزی صاحبان کارگاه‌ها در این مکان فعالیت می‌کنند و چرا کسی مانع فعالیت غیرمجاز آنها نمی‌شود؟ حمزه‌پور پاسخ می‌دهد: «بعد از واگذاری کارخانه آزمایش به مالک خصوصی، روز به روز از رونق اینجا کاسته شد. تا جایی که دیگر محصولی تولید نشد. مالک کارخانه به خارج از کشور سفر کرد و اداره این مکان صنعتی به دست هیئت‌مدیره افتاد. ناکارآمد بودن اعضای هیئت‌مدیره باعث شد کارخانه به ضرردهی برسد. اما دست‌اندرکاران امور کارخانه برای جبران خسارت‌های مالی به جای استفاده از راهکارهای مناسب برای اداره کارخانه اقدام به اجاره دادن سوله‌ها به سرمایه‌دارها کردند. امروز کار تا جایی پیش رفته که محوطه کارخانه را به قطعات کوچک تقسیم و به کارگاه‌داران اجاره داده‌اند.»
کارمند سابق کارخانه آزمایش در ادامه صحبت‌های حمزه‌لو می‌گوید: «اینجا ۲۵۰ مستأجر دارد. حتی کمپ اعتیاد هم در آن راه‌اندازی شده است. البته کمپ مجوز بهزیستی دارد. ماهی بالغ بر چند صد میلیون از این مکان درآمدزایی می‌شود. در چنین مکانی سالن عروسی هم دایر بود که به دلیل رعایت نکردن شئونات اسلامی توسط پایگاه بسیج جمع‌آوری شد. اینجا نگهبان ندارد و آدم‌ها با هر هویتی می‌توانند به کارخانه رفت‌وآمد کنند. همین امنیت محله را به خطر می‌اندازد و می‌تواند زمینه بروز آسیب‌های اجتماعی را فراهم آورد.»
ساخت سازه‌های فلزی
مجموعه صنعتی آزمایش آنقدر بزرگ است که برای گشت‌وگذار در آن چند ساعتی وقت صرف کرد. حمزه‌پور به ضلع غربی کارخانه هدایتمان می‌کند. جایی را نشان می‌دهد که کارگرها در آن مشغول انبار کردن مصالح ساختمانی هستند و می‌گوید: «عده‌ای سودجو در اینجا سازه فلزی ساخته بودند که ساختمان‌سازی کنند. شهرداری به محض آگاهی از این موضوع جلو فعالیت آنها را گرفت.»
او متذکر می‌شود اگر جلو آنها گرفته نشود در مدت زمان کوتاهی همه کسانی که در اینجا فعالیت می‌کنند خود را صاحب ملک می‌دانند. نکته جالب اینکه هرکدام از کارگاه‌ها از گاز شهری بهره‌مند هستند. کارمند سابق کارخانه می‌گوید: «کارخانه دارای یک کنتور گاز شهری است. صاحبان کارگاه‌ها هرکدام به‌طور مجزا از آن برای خود انشعاب کشیده‌اند.» کمی جلوتر در یکی از فرعی‌ها، چند کارگر مشغول بازسازی یکی از سوله‌ها هستند. یکی، ۲ نفر هم بالای داربست نمای دیوارها را سفیدکاری می‌کنند. جلو ساختمان طاق‌نمایی هم درست کرده‌اند که وجودش سؤال برانگیز است. حمزه‌پور احتمال می‌دهد، فضایی که آماده می‌کنند تالار عروسی باشد. او می‌گوید«اینجا را برای عروسی‌ها اجاره می‌دهند.»
ظرفیتی مناسب برای ایجاد فضای گردشگری
این مکان صنعتی با توجه به وسعتی که دارد می‌تواند فضایی مناسب برای توسعه کارآفرینی و رونق اقتصادی شهر باشد. این امر میسر نمی‌شود مگر اینکه مدیران شهری و هیئت‌مدیره کارخانه برای آبادانی آن به تعامل برسند. حجازی می‌گوید: «وجود چنین فضایی در صورتی که به مکان تفریحی فرهنگی تبدیل شود، مزیتی برای اهالی منطقه۴ و منطقه ۱۳ است. با کمی سرمایه‌گذاری می‌توان اینجا را به قطب گردشگری شرق تهران تبدیل کرد و یک مرکز تجاری همراه با مکان تفریحی در آن ایجاد شود. فضایی مناسب برای گذران اوقات فراغت خانواده‌ها. سوله‌های آن هم نیاز به بازسازی دارد که می‌توان از سرمایه‌گذارها دعوت به همکاری کرد.»
شهرداری برای تغییر کاربری کارخانه پای کار است
شهردار ناحیه ۸: مدیریت شهری ناحیه ۸ منطقه ۴ برای رفع مشکلات کارخانه آزمایش همه توان خود را به کار گرفته است. مدیران و کارشناسان این ناحیه با سرکشی‌های مداوم به مجموعه صنعتی آزمایش در پی کاهش خطرات احتمالی در این مکان هستند. «حامد قاسمی» شهردار ناحیه ۸ منطقه ۴ در این‌باره می‌گوید: «کارخانه آزمایش از ابتدای دهه ۹۰ به این شکل درآمده است. البته تا ۱۰ سال پیش سهامی عام بود و سپس به مالک خصوصی واگذار شد. تا مدتی هم محصولات خانگی تولید می‌کردند اما با نامطلوب شدن شرایط اقتصادی جامعه، کارخانه با مشکل مالی مواجه شد که باعث شد خط تولید متوقف شود. از این‌رو هیئت‌مدیره برای جبران ضرر کارخانه ناگزیر شد سوله‌ها را به کارگاه دارها اجاره دهد. بیش از ۲۰۰ کارگاه استیجاری در این کارخانه مشغول فعالیتند که هیچ کدام‌شان از لحاظ ایمنی و شهرسازی امنیت کافی ندارند. چندین بار به آنها تذکر داده‌ایم، مأموران آتش‌نشانی هم نکات ایمنی را گوشزد کرده‌اند ولی توجهی نمی‌کنند. در این یکی، ۲ سال اخیر چند حریق بزرگ در اینجا رخ داده است. آخرین بار اسفندماه سال گذشته بود که تعداد قابل توجهی از کارگاه‌ها در آتش سوختند.» او ادامه می‌دهد: «البته هیئت‌مدیره طرحی را پیشنهاد دادند که در این مکان یک مرکز بزرگ تجاری تفریحی ایجاد شود. اما چون اعضای هیئت‌مدیره خودشان با این موضوع کنار نیامده‌اند و متفق‌القول نیستند طرح در حد پیشنهاد باقی مانده است. شهرداری برای آبادانی اینجا قول هرگونه مساعدتی را می‌دهد مشروط بر اینکه هیئت‌مدیره هم پای کار بیاید. با توجه به اینکه اینجا ملک خصوصی است و شهرداری طبق ضوابط می‌تواند ورود کند، بند ۲۰ ماده ۵۵ مربوط به مشاغل مزاحم و ماده ۱۰۰ (تخلفات شهرسازی) در مورد این ملک اجرا شده است. اخطارها به شهرداری منطقه ارسال شده و بعد از بررسی شهردار منطقه به شورای‌شهر ارجاع داده خواهد شد. این مرکز در داخل بافت شهری قرار گرفته و آلودگی زیست‌محیطی هم دارد.»
- هریک از سوله‌های کارخانه از کوچک تا بزرگ تبدیل به کارگاه‌های صنعتی شده‌اند. صافکاری، نقاشی، مکانیکی، سراجی و ... در آن وجود دارد و بی‌نظمی کارگاه‌ها توی ذوق می‌زند
- اینجا ۲۵۰ مستأجر دارد. حتی کمپ اعتیاد هم در آن راه‌اندازی شده است. البته کمپ مجوز بهزیستی دارد. ماهی بالغ بر چند صد میلیون از این مکان درآمدزایی می‌شود
کارخانه آزمایش در سال‌هایی که گذشت
شکل‌گیری کارخانه آزمایش به ۶ دهه قبل برمی‌گردد. یعنی سال ۱۳۳۷ که فردی به نام محسن آزمایش آن را راه‌اندازی کرد. چگونگی‌اش هم شبیه داستانی است که شنیدنش خالی از لطف نیست.
«محسن آزمایش» یا اشتهاردیان در خانواده‌ای فقیر متولد شد. از آنجا که اوضاع مالی خانواده چنگی به دل نمی‌زد، تا کلاس چهارم درس خواند و بعد از آن راهی بازار کار شد. ابتدای امر پدرش او را به مرد آهنگر سپرد تا حرفه‌ای بیاموزد. گرفتن پتک و کوبیدن به آهن تفت دیده برای پسربچه ۱۱ ساله خیلی دشوار بود اما محسن خیلی خوب توانست از عهده آن برآید. محسن آزمایش بعد از چند سال کار در کارگاه آهنگری تجربه‌های زیادی به دست آورد. او کمک خرج خانواده و حامی خواهر و برادرهای کوچکش بود. با پا گذاشتن به سن جوانی با «بتول عاصمی» که یکی از اقوامش بود ازدواج کرد. این اوج خوشبختی محسن بود. هنوز دهه ۳۰ به پایان نرسیده بود که او مستقل شد و کارگاهی راه‌اندازی کرد. ابتدا صندلی تولید می‌کرد و می‌فروخت.
کسب و کارش گرفت و او توانست کارگاهش را توسعه دهد. اما هنوز طعم شیرین زندگی را مزمزه نکرده بود که حادثه‌ای مسیر زندگی‌اش را تغییر داد. حریق در مدت چند ساعت همه هستی‌اش را سوزاند و به باد داد. اتفاق تلخی بود اما نتوانست این مرد را از پای درآورد. او دوباره از صفر شروع کرد و با خرید قطعه زمینی در جاده دماوند کاروبارش را از سر گرفت. کارگاه کوچک سوخته‌اش جای خود را به کارخانه‌ای بزرگ داد. او با درایت و علمی که داشت خیلی زود تولید محصولات خانگی را رونق داد. ۵۰ محصول تولیدی کارخانه آزمایش به غیر از توزیع در شهرهای کشور به افغانستان و دیگر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هم صادر می‌شد. او گوی سبقت را از دیگر رقبای خود ربوده بود و در سال ۱۳۴۴ توانست سرمایه خود را به ۲۰۰ میلیون ریال برساند. مژگان، نادی و نازنین ثمره ازدواج او با فرزانه همسر دومش هستند. کارخانه آزمایش تا سال ۱۳۵۸ سرپا بود و رونق خوبی هم داشت. بعد از رفتن محسن آزمایش به کشور سوئیس اداره امور این مکان صنعتی به دست چند نهاد دولتی و صندوق بازنشستگی افتاد. تا سال ۱۳۸۰ تا حدی رونق داشت و حتی کالاهای جدیدی مثل یخچال ساید بای ساید و فریزر بدون برفک هم در این کارخانه تولید شد. در همین سال‌ها کارخانه آزمایش از طریق بورس به بخش خصوصی واگذار شد که در مدت زمان کوتاهی با شکست مواجه شد و خط تولید آن برای همیشه از کار افتاد. اما محسن آزمایش مردی که در دهه ۴۰ و ۵۰ کارآفرین موفق ایرانی بود در سال ۱۳۷۱ در مراکش دار فانی را وداع گفت.