دیوارها سیاهپوش شده و بر سر هر کوچه‌ای بیرق و پرچمی برپاست که خبر از رسیدن ماه محرم می‌دهد. هیئت‌ها و تکایای عزاداری زیادی در گوشه وکنار شهر برپا شده که همه در رثای سالار شهیدان(ع) به سوگ نشسته‌اند. سینه‌زنی، پخت نذری، خیمه سوزان و دیگر مراسمی که در این ایام برگزار می‌شود تقریبا در همه تکیه‌ها و هیئت‌ها دیده می‌شود. اما در شرق تهران مراسم عزاداری رنگ دیگری دارد. هریک از مناطق ۴، ۸، ۱۳، ۱۴ و ۱۵ در شرق تهران آیین خاصی دارند. منطقه ۱۵، بیشترین تعداد هیئت‌های مذهبی و ایستگاه صلواتی را در خود جای داده که اغلب‌شان قدمتی ندارند و توسط جوانان اداره می‌شوند. منطقه۱۴ با عنوان دارالمؤمنینی که یدک می‌کشد، به وجود حسینیه‌های قدیمی و چند صدساله شهره است اما آنچه مراسم عزاداری در منطقه۱۳ را پررونق کرده، وجود تکایای بزرگ و سخنران‌های نامی است. منطقه ۸ در بین دیگر مناطق شرق تهران زبانزد است و طعم و عطر نذری‌هایش حرف اول را می‌زند و دلیل مهم‌تر حضور شهروندان ارامنه در هیئت‌های مذهبی این منطقه است که صفا و صمیمیت را بین عزاداران بیشتر می‌کند. و اما منطقه ۴ که تعزیه‌هایش دیدنی است و شهروندان زیادی را از راه‌های دور و نزدیک راهی این منطقه می‌کند. این گزارش شما را با مراسم عزاداری ماه محرم را در مناطق پهنه شرق آشنا می‌کند.
منطقه ۱۴ و حسینیه‌های چند صدساله‌اش
محله دولاب بخش وسیعی از منطقه ۱۴ را فراگرفته است. محله‌ای قدیمی با قدمت چند صد ساله که بناهای کهنی را در خود جای داده است. در بین آنها مساجد و حسینیه‌های زیادی به چشم می‌خورد که پیشینه آنها به دوران صفوی برمی‌گردد. تکیه چال یکی از معروف‌ترین حسینیه‌های دولاب است که عمر آن را ۳۰۰ سال تخمین زده‌اند اما بعضی از اهالی معتقدند قدمتش با مسجد بقیه‌الله(عج) که عمری ۷۸۰ ساله دارد یکی است. از ویژگی‌های این حسینیه معماری منحصربه‌فرد و طاق ضربی آن است که دیدنش هر آدم اهل ذوقی را به وجد می‌آورد. از دیگر ویژگی‌های تکیه چال، نخل آن است که در نوع خود بی‌نظیر است و می‌توان ادعا کرد در شرق تهران فقط تکیه چال است که آیین نخل‌گردانی را برگزار می‌کند. به گفته «جواد متبحری» متولی آن، نخل نمادی از تابوت یا کجاوه امام حسین(ع) است که روز عاشورا در محله گردانده می‌شود. متبحری می‌گوید: «زمین حسینیه را پدرم «کریم» وقف کرده و نخل هم به دست دایی‌ام ساخته شده است.» از دیگر ویژگی‌های این حسینیه این است که «حاج اسماعیل دولابی» سخنران این خیمه‌گاه بوده است.
حسینیه میان دولاب
حسینیه میان دولاب با هیئت انصارالحسین(ع) در محله میان دولاب قرار دارد. قدمت آن به ۱۵۰ سال پیش برمی‌گردد. «سیدمجتبی هاشمی» متولی حسینیه می‌گوید: «این حسینیه ابتدا به‌صورت چهاردیواری بود و در ایام محرم خیمه‌گاه برپا می‌کردند. از سال ۱۳۱۰ با کمک مردم مسقف شد. زمین حسینیه را ۲ برادر به نام‌های سیدهاشم و سیدباقر که از ملاک‌های آن زمان بودند وقف کردند. همزمان با این موضوع، وقتی اهالی از ماجرا باخبر شدند، ۲ برادر هاشمی را یاری کرده و بخشی از املاک خود را وقف حسینیه کردند.» او ادامه می‌دهد: «تکیه قبلاً طاق‌نما داشته و سکومانند بوده و هر طاق‌نما مربوط به یک خانواده بوده است. در هر طاق‌نما یک سماور وجود داشت و پذیرایی هر طایفه برعهده خودش بود. انتهای حسینیه هنوز بقایای طاق‌نما وجود دارد.» یکی از ویژگی‌های این حسینیه مراسم سمنوپزان است که در دهه سوم محرم برگزار می‌شود.
حسینیه انصارالعباس(ع)
شکل‌گیری این حسینیه به دوره صفویه برمی‌گردد. این را کتیبه‌ای که بر سر در آن نصب شده نشان می‌دهد. (تاریخ ۷۹۸ هجری قمری). «سیداصغر مداح‌فر» یکی از اعضای هیئت امنای حسینیه می‌گوید: «حسینیه یک کتیبه سنگی داشت که تاریخ هم بر روی آن حک شده بود که متأسفانه چند سال پیش به سرقت رفت.» مداح‌فر ادامه می‌دهد: «این حسینیه تا سال ۱۳۵۲ خیمه‌گاه چادری بود که فقط در ایام محرم و صفر برپا می‌شد. در واقع ابتدا به‌صورت تالار بود و بعد از آن ساختمانی ساختند و اینجا به‌صورت حسینیه در آمد. یکی از افتخارات محله میان دولاب، شیخ مهدی حق‌پناه است که ۶۰ سال امام جماعت این حسینیه بوده است. در بین کسانی که وقف کرده‌اند، «مریم بیگم» موقوفه زیادی از خود برای این حسینیه به جا گذاشت.»
نذری‌های ویژه در هیئت‌های منطقه ۸
یکی از ویژگی‌های منطقه ۸، تعداد زیاد هیئت‌های مذهبی است که بیشتر در میدان‌های آن برپا شده‌اند. البته در کوچه و خیابان‌های آن هم تکایای بیشماری دیده می‌شود که قدمت زیادی دارند. ویژگی دیگر منطقه ۸ پخت نذری است. به گونه‌ای که شهروندان زیادی برای بهره‌گیری از برکت امام حسین(ع) گذرشان به این منطقه می‌افتد. در کنار هیئت‌های مذهبی از هر خانه‌ای بوی عطر غذای نذری به مشام می‌رسد. اما نکته مهمی که این منطقه را از دیگر مناطق تهران متمایز می‌کند، حضور شهروندان ارامنه در مراسم سوگواری سیدالشهدا(ع) است. آنها دوشادوش همسایه‌های مسلمان خود در پخت نذری و انجام امور فنی هیئت‌ها فعالیت می‌کنند. یکی از این هیئت‌ها که به عزاداران ارامنه‌اش شهره است، هیئت جوانان حضرت‌ام‌البنین(س) است. «معصومی» مسئول این هیئت و دبیر شورایاری محله زرکش می‌گوید: «در این هیئت هم‌محله‌ای‌های ارامنه در کنار دیگر هیئتی‌ها مشغول پخت نذری هستند و بیشتر در امور فنی یا تأسیساتی کمک می‌کنند. البته تعداد قابل توجهی از آنها شب هنگام در دسته سینه‌زنی حضور پیدا می‌کنند.» این هیئت در خیابان تهران‌نو، خیابان مسیل باختر قرار دارد.
هیئت نونهالان رضوی منطقه ۸
هیئت نونهالان رضوی، هیئتی نوپاست که از سال گذشته در محله فدک راه‌اندازی شده است. بانی این هیئت، «روح‌الله صادقی» دبیر شورایاری محله فدک است. او در این‌باره می‌گوید: «در زمان گذشته وقتی که بچه بودیم، از چادر سیاه‌های مادرانمان برای برپایی هیئت استفاده می‌کردیم. هر شب هم یکی از مادرها غذای نذری برایمان می‌پخت. خودمان نوحه می‌خواندیم و سینه می‌زدیم. این اتفاق روز به روز کمرنگ شد تا جایی که امروز شاهد تهاجم فرهنگی هستیم.» او معتقد است باید شعور حسینی را از همان دوران کودکی در بچه‌ها پرورش داد و به همین دلیل تصمیم به برگزاری هیئت نونهالان رضوی می‌گیرد. صادقی ادامه می‌دهد: «با همکاری شهرداری و هیئت الشهدا برای برپایی هیئت اقدام کردیم. فضای کنار زمین بازی پارک فدک را به این کار اختصاص دادیم. سعی کردیم مفاهیم عاشورا را به بچه‌ها تفهیم کنیم. در واقع واقعه کربلا را به زبان کودکانه برایشان توضیح داده و از شخصیت‌هایی مثل حضرت قاسم(ع) و حضرت عبدالله بن حسن(ع) گفتیم. بچه‌ها باسنج و دهل عزاداری می‌کردند. حتی مداحشان هم یکی از نوجوانان محله بود. از دیگر اتفاقات خوبی که در کنار برگزاری این هیئت رخ داد، برپایی غرفه کتاب با موضوع محرم و شهدای کربلا در مقطع سنی نونهالان بود. بخشی از کتاب‌ها را رایگان و بخشی دیگر با تخفیف ویژه ارائه کردیم.» این هیئت با همکاری مدیریت شهری امسال هم برگزار خواهد شد.
سخنران‌های نامی در منطقه ۱۳
منطقه ۱۳ را به هیئت‌های بزرگ و سرشناس و سخنرانی‌های نامی‌اش می‌شناسند. بیشتر آنها در خیابان پیروزی و محدوده ناحیه ۴ شهرداری (فلکه اطلاعات) قرار دارند. «سید محمد حسینی» کارشناس فرهنگی منطقه ۱۳ می‌گوید: «بخشی از میدان امام حسین(ع) در منطقه۱۳ قرار دارد. تجمع هیئت‌های عزاداری در میدان امام حسین (ع) جمعیت زیادی را روانه منطقه ۱۳ می‌کند. در آنجا غیر از مراسم عزاداری برنامه‌های فرهنگی هم اجرا می‌شود. همچنین از میدان شهید رحیمی تا فلکه اطلاعات چند هیئت و حسینیه بزرگ مثل «حسینیه انصارالله»، «بیت الرقیه(س)»، «حسینیه ثارالله» و «حسینیه گلپایگانی‌ها» قرار دارد که در ظهر عاشورا دسته عزاداری همه‌شان با هم یکی می‌شود. از دیگر برنامه‌های پربار منطقه ۱۳ مراسم خیمه سوزان حسینیه بیت‌الرقیه(س) در خیابان پنجم نیروی هوایی است.» همچنین در هیئت جوادالائمه(ع) در خیابان دماوند پذیرایی از عزاداران به شیوه هموطنان شمالی انجام می‌شود.
روضه‌خوانی باید همراه با تحول معنوی باشد
بیشترین هیئت‌های مذهبی شرق تهران در منطقه ۱۵ قرار دارد. همین باعث شده ایام محرم در جای جای منطقه هیئت یا تکیه برپا باشد. اما نکته مهم این است که منطقه ۱۵ بیشترین ایستگاه‌های صلواتی را هم در خود جای داده است. این آمار حاصل تحقیقات «محمدرضا مقدم» عضو شورای مذهبی استان تهران است. او نگاه آسیب‌شناسی به ایستگاه صلواتی دارد و می‌گوید: «در منطقه ۱۵ سر هر کوچه چند ایستگاه صلواتی وجود دارد که فقط چای می‌دهند. ای کاش در این ایستگاه‌ها کار فرهنگی انجام شود. هدف از برگزاری ایستگاه‌های صلواتی فقط خوردن چای نیست. هیچ‌کدام از ایستگاه‌ها از سازمان تبلیغات مجوز ندارند در صورتی که هیئت‌های مذهبی زیر نظر سازمان تبلیغات فعالیت می‌کنند. در ماه غیرمحرم این ایستگاه‌ها خوب است چرا که ترویج فرهنگ است.» او در ادامه به اهمیت برگزاری هیئت‌های مذهبی اشاره می‌کند و می‌گوید: «معتقدیم با روضه‌خوانی تحولی در درون آدم‌ها ایجاد می‌شود. به گونه‌ای که بسیاری از علما تأکید دارند اگر ۳ نفر هستید یک نفر روضه بخواند. اما موضوع مهم این است که باید در این هیئت‌های مذهبی محتواهایمان را تقویت کنیم. جوان‌هایی که شاید به یکسری مسائل شرعی تعصب ندارند به هنگام محرم در برپایی مراسم سوگواری شرکت می‌کنند. چون نهادشان پاک است و در دل مهر آقا را دارند. چه خوب این اتفاق‌ها در هیئت‌های مذهبی رخ دهد. خوراک مذهبی و معنوی به آنها خورانده شود. اگر اینها را رها کنیم پای بیگانه‌ها به هیئت‌ها باز می‌شود. مصداقش سبک مداحی است که این روزها بین جوانان باب شده است. بالا و پایین پریدن به هنگام عزاداری و رعایت نکردن ادب به ساحت مقدس اهل‌بیت(ع) از آفت‌هایی است که می‌بینیم. بدتر اینکه اشعاری خوانده می‌شود که درشأن حضرت اباعبدالله(ع) نیست.» او در ادامه با تأکید بر اینکه سبک‌های ابداعی مورد تأیید رهبر نیست، می‌گوید: «نخستین همایشی که ۵ سال پیش از سوی هیئت‌های مذهبی برگزار شد احیای عزاداری سنتی بود. الان عرصه از حضور پیرغلام‌ها خالی شده و شعرهایی که خوانده می‌شود محتوا ندارد.»
منطقه ۴، مهد تعزیه تهران
کهربای تعزیه
منطقه ۴ به مهد تعزیه شناخته شده، چراکه در گوشه و کنار هر محله‌ای نمایش آیینی تعزیه برپاست. شاید تعزیه‌خوان‌ها حرفه‌ای نباشند و حرفه‌ای هم شعر نخوانند اما هرچه هست جذابیت کارشان آنقدر زیاد است که شهروندان زیادی را روانه منطقه ۴ می‌کند. بیشتر تعزیه‌ها در میدان رهبر، محله شمیران نو و حکیمیه برگزار می‌شود. «مجید خسروآبادی» مسئول کانون کهربای تعزیه در این‌باره می‌گوید: «در بین دیگر مناطق تهران، منطقه ۴ بیشترین آمار تعزیه را دارد. استقبال اهالی از این نمایش آیینی زیاد است و از این‌رو در بیشتر هیئت‌ها مراسم تعزیه برگزار می‌شود.» او اهمیت تعزیه به‌عنوان نمایش آیینی را متذکر می‌شود و ادامه می‌دهد: «سینما و تئاتر از غرب وارد کشور ما شده است. اما تعزیه یک نمایش آیینی است که قدمت چند صد ساله دارد. تعزیه مجموعه‌ای از هنرهاست و هنر ملی ما به شمار می‌آید. یک نمایش آیینی است. در تعزیه همه هنرها را می‌توان با هم دید. رنگ‌شناسی در این هنر آیینی بیان‌کننده خیلی از حرف‌هاست. لباس حضرت مسلم سفید است یعنی پیام‌آور صلح، لباس اشقیا قرمز و لباس حر زرد یعنی رنگ تردید. موسیقی و ادبیات حماسی در تعزیه به خوبی مشهود است.» خسروآبادی در ادامه به شکل‌گیری کانون کهربا در فرهنگسرای اخلاق (منطقه ۱۴) اشاره می‌کند و می‌گوید: «این کانون از سال ۹۲ راه‌اندازی شد و از آن زمان تاکنون ۸۰۰ نوجوان به‌طور اصولی تعزیه‌خوانی را یاد گرفته‌اند. یکی از ضرورت‌های تعزیه‌خوانی شرکت در کلاس‌های عقیدتی و مشاوره است برای اینکه فضای ذهنی بچه‌ها با تاریخ اسلام و کربلا آماده شود. در این کلاس‌ها بچه‌ها معرفت و رفتارهای اسلامی را آموزش می‌بینند. کلاس‌های تعزیه‌خوانی رایگان و روزهای پنجشنبه و جمعه برگزار می‌شود.» به گفته خسروآبادی امسال برای هشتمین سال تعزیه در امامزاده اهل‌بن‌علی(ع) برگزار می‌شود. فرهنگسرای خاوران و میدان امام حسین(ع) از دیگر مکان‌هایی است که بچه‌های کانون کهربای تعزیه ایفای نقش می‌کنند. او می‌گوید: «برنامه تعزیه‌خوانی که از سوی کانون کهربای تعزیه برگزار می‌شود اصولی است. از نظر محتوای شعری، نورپردازی و همچنین پارکینگ که شهروندان همراه با خانواده‌هایشان بتوانند از این مراسم آیینی لذت ببرند.» بد نیست بدانید در منطقه ۸ همزمان با روز تاسوعا و عاشورا مراسم تعزیه در میدان تسلیحات برگزار می‌شود.