همشهری آنلاین / بهاره خسروی :در این سفر پوزش طلبانه باب آشنایی با مدرسه‌های نوین، کارخانه‌ها و بنیادهای علمی و فنی روسیه برای وزیر میهن پرست ایران باز و در نخستین فرصت بازگشت، مقدمات ساخت فضای جدیدی را برای تدریس علوم روز دنیا فراهم کرد. به همت امیرکبیر، در دی ماه ۱۲۳۰ «دارالفنون» گشایش یافت تا پنجرهای تازه به دنیای علم و فناوری و پیشرفت مردم ایران زمین گشوده شود. در این گزارش نگاهی کوتاه به سیر شکل گیری مدرسه دارالفنون داریم.
بلوای باغ ایلچی
جنگ های ایران و روسیه و قردادهای ننگین «گلستان» و «ترکمانچای» مردم را به اسپند روی آتش تبدیل کرده بود. با فرمان گریبایدوف، وزیر مختار روسیه، برای تحویل همسران روسی تبار ایرانیان به سفارت این کشور، نا آرامی و اعتراض های مردمی را دامن زد. با این فرمان، مردم به سفارت روسیه واقع در باغ ایلچی هجوم بردند و با ضرب گلوله وزیر مختار روسیه را کشتند. اما با همه این اوصاف، قتل وزیر مختار سبب راه اندازی مدرسه «دارالفنون» و خیری برای ایرانیان شد. امیر کبیر که همراه هئیتی برای عذر خواهی راهی بلاد فرنگ و کشور روسیه شده بود به خوبی می دانست سبب اصلی شکست ایران از روسیه، آشنا نبودن ایرانیان با علم و دانش و ارتش منظم و آموزش دیده است. این سفر فرصت خوبی را برای امیر فراهم کرد تا از نزدیک با علوم روز، سبک کار مدرسه ها، کارخانه ها و نهادهای علمی و فرهنگی روسیه آشنا شود و برای ساخت فضایی مناسب علوم جدید در تهران فکری کند. «میرزا تقی خان» به محض بازگشت به سرزمین مادری خود، دستور ساخت و راه اندازی مدرسه دارالفنون یا «پلی‌تکنیک» را در خیابان ناصریه، شمسی شمال شرقی کاخ گلستان، مکان سابق سرباز خانه سلطنتی، می دهد.
نخستین مدرسه رسمی ایران
در روزگاری که مردم در غفلت و بیخبری به سر می بردند، امیر با جلب نظر «ناصر میرزا» چهارمین پادشاه هنر دوست قجری در سال ۱۲۲۸ خورشیدی، فرمان ساخت دارالفنون را به عنوان نخستین مدرسه رسمی ایران دریافت می کند. میرزا تقی خان مسئولیت ساخت این بنا را بر عهده «میرزا رضای مهندس‌باشی»، از نخستین محصلانی که از سوی عباس میرزا به لندن فرستاده شده بود، می سپارد. مهندس باشی در نخستین گام نقشه ساختمان را می کشد و انجام کار را به «محمدتقی خان معمارباشی»، رئیس اداره دیوان عالی واگذر می کند که او با نظارت «بهرام میرزا» کار ساخت دارالفنون را با بودجه هفت هزار و ۷۷۵ تومن انجام می دهد.
امیر کبیر بانی ساخت نخستین مدرسه به سبک غربی
تحصیل در میان درختان زرد آلو و شاتوت
۲ هفته پیش از دستور قتل امیر کبیر، بانی راه اندازی نخستین مدرسه علمی و آکادمیک، در دی -ماه سال ۱۳۲۰، پس از یک سال کار و تلاش بی وقفه دارالفنون به شکل رسمی افتتاح شد. این مدرسه ۵۰ اتاق داشت. همه این اتاق ها یک شکل و به یک اندازه و به صورت مربع با چهار متر عرض و طول بود و مقابل هرکدام یک ایوان دل باز قرار داشت. دیوارهای همه اتاق ها مزین به گچبری، نقش ها و تذهیب های زیبایی بود که حال و هوای کلاس ها را زیبا و دلنشین جلوه می داد. در دل حیاط، حوض آبی رنگ زیبایی قرار داشت که آب این حوض از آب قنات شاه تامین می شد و دانش آموزان برای رفع تشنگی از آن استفاده می کردند. وجود درخت های میوه هایی مانند زردآلو، توت، گوجه و شاتوت، زیبایی حیاط مدرسه را صد چندان کرده بود تا در فاصله میان آغاز کلاس ها دانش آموزان فارغ از هیاهوی درس، زیر سایه آنها استراحت کنند. دروازه ورودی این بنا به سبک معماری سنتی طاق بلندی داشت. این طاق بر روی ۲ ستون استوانهای نقرهای رنگ سوار بود.
نمایی از داخل مدرسه دارالفنون
رصد زبده ترین تیم آموزشی
کار ساخت و ساز قسمت شرقی دارالفنون به پایان رسید، امیرکبیر به تکاپوی انتخاب تیم زبده آموزشی برای تدریس در مدرسه افتاد. به سبب دخالت آشکار و جهت دار دولت¬ های استعماگر روسی و انگلیسی در اداره امور داخلی کشور، دلخوشی از آنها نداشت. برای همین تصمیم گرفت معلمان مدرسه را از کشورهای کم حاشیه و بی طرفی مانند اتریش، آلمان و فرانسه انتخاب کند. پس از مطالعه و رصد تیم ¬های مختلف آموزشی، از ینگه دنیا به دستور امیر، «جان داوودخان»، ۶ معلم اتریشی به نام ¬های بارون گومنز، معلم پیاده نظام، موسیو کارنوطا، معلم معدن‌شناسی، آگوست کرزیر، معلم توپخانه، دکتر یاکوب پولاک، معلم طب و جراحی، موسیو نمیرو، معلم سواره نظام، موسیو زتی، معلم مهندسی و ریاضیات و و یک معلم ایتالیایی را با نام دکتر کوکاتی، معلم داروسازی استخدام می¬ کند. اما با عزل امیر کبیر و اتفاق¬های حواشی آن و در پایان قتل او، ورق برگشت و این تیم خارجی چندان مورد توجه و استقبال قرار نگرفت.
ریاست دارالفنون را در زمان آغاز به کار، «میرزا محمدعلی¬خان»، وزیر امور خارجه بر عهده گرفت. اما اجل مهلت نداد تا این مدیر مدت زیادی در پستش باقی بماند و پس از یک ماه، درگذشت و «عزیزخان» آجودان جایگزن او برای اداره دارالفنون شد و «رضا قلی¬خان هدایت» بر کسوت ناظمی نشست.
معلمان ایرانی و خارجی مدرسه
همچنین علاوه بر معلم های خارجی، میرزا ملکم خان در دارالفنون حساب و هندسه عام، میرزا سیدعلی، طب ایرانی، شیخ محمدصالح اصفهانی، پیش نماز مدرسه، زبان فارسی و عربی را تدریس می کردند. همچنین، میرزا محمدعلی‌خان شیرازی (وزیر امور خارجه)، عزیزخان مکری (وزیر جنگ)، میرزا محمدخان امیرتومان، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (نخستین وزیر علوم ایران)، علیقلی خان هدایت (مخبرالدوله)، جعفرقلی‌خان هدایت و محمدحسن‌خان ادیب‌الدوله از دیگر آموزگاران وطنی دارالفنون بودند.
شرایط تحصیل در دارالفنون
دارالفنون با ۷ معلم و ۱۱۴ دانش آموز، قدم در مسیر آموزش های آکادمیک برای آبادانی و پیشرفت ایران برداشت. سن ورود به این مدرسه از ۱۴ تا ۱۶ سال بود. البته افرادی که نفوذ بیشتری در دستگاه دولت داشتند با استفاده از قدرت و پارتی بازی با سنین بالاتری نیز وارد مدرسه می‌شدند. در این مدرسه نوین، ۲۰ نفر طب و جراحی، ۱۲ نفر مهندسی، ۲۶ نفر توپخانه، ۳۹ نفر پیاده نظام، ۱۵ نفر سواره نظام، ۵ نفر معدن‌شناسی و ۷ نفر داروسازی تحصیل می کردند. نکته جالب اینجا بود که از دانش آموزان ممتاز به عنوان «خلیفه» یا «دستیار معلم» یاد می کردند که در زمان تحصیل تدریس هم می کردند ابتدا، زمان تحصیل در دارالفنون، ۷ سال پیش بینی شده بود اما به مروز زمان با اضافه شدن رشته های تاریخ، جغرافیا، نقشه‌کشی، طب سنتی، ریاضیات، زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه و روسی و تغییر روش های آموزشی، مدت زمان تحصیل به ۴ سال کاهش پیدا کرد.
عکس یادگاری دانش آموزان
نیت امیرکبیر از راه اندازی دارالفنون، تجهیز نیروی نظامی به علم و دانش روز بود و به همین دلیل بودجه مدرسه از بودجه نظامی تامین می شد. در سال های نخست به دانش آموزان مبلغی به عنوان مقرری پرداخت می کردند. راس ساعت ۸ زنگ مدرسه را برای دانش آموزان به صدا درمی آوردند و ساعت ۳ بعدازظهر هم زنگ خروج از مدرسه نواخته می شد. ناهار که اغلب پلو و خورش، نان، پنیر، سبزی، یک کاسه آش، آبگوشت و دوغ بود به دانش آموزان رایگان داده می شد. دانش آموزان دارالفنون براساس رشته تحصیلی شان لباس فرم ویژه ای بر تن می کردند.
جریمه تنبلی و بازیگوشی
دارالفنون با رضایت ناصرالدین شاه و پیشنهاد امیرکبیر در ایران ساخته شد و از تشکیلات درباری بود و ناصرالدین شاه به شکل مستقیم در اداره و استخدام معلمان دخالت می کرد. در واقع شرط ورود دانش آموزان منوط به اجازه شاه بود. سالی یکی دوبار به مدرسه سر می زد و سر جلسه امتحان ها هم حاضر می شد. دانش آموزان زرنگ و موفق مستقیم از سوی شاه تشویق می شدند و جایزه خوبی هم می گرفتند.
فلک کردن تنبیه رایج دانش آموزان حتی در دارالفنون
اما جریمه دانش آموزان تنبل یا بازیگوش شنیدنی است. اگر از سوی دانش آموزان خطای کوچکی یا جزئی از سر غفلت و حواس پرتی سر میزد، معلمان با زدن خطکش یا ترکه آلبالو به کف دست دانش آموزان آنها را تنبیه می کردند. مسئول رسیدگی به خطاهای بزرگ آنها ناظم مدرسه بود که ابزار ناظم کمی تخصصی تر بود. از چوب و فلک و شلاق گرفته تا دادن تفنگ سنگین و نگه داشتن آن بالای سر. آخرین مرحله هم اخراج از مدرسه بود.
چهره های ماندگار
اگر در گوشه و کنار تاریخ پرفراز نشیب و جریانهای سیاسی و علمی کشورمان سرک بکشیم، بسیاری از چهره ها و افراد ماندگاری همچون کمال الملک، میرزاجهانگیرخان صور اصرافیل از دل همین دارالفنون، برای به دست گرفتن گوشه ای از تاریخ تربیت شدند. محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (وزیر انطباعات و رییس دارالترجمه همایونی)، احتشام‌السلطنه (رییس مجلس شورای ملی اول و دوم) از جمله چهره های ماندگار دارالفنون بودند.
کمال الملک از نقاشان برجسته ایرانی و فارغ التحصیل مدرسه دارالفنون