محله‌ای که از زر آکنده بود

همشهری آنلاین/ راحله عبدالحسینی: وجه تسمیه زرگنده به کشف سکه‌ها و کوزه‌های طلا در تپه‌های روستای زرگنده برمی‌گردد. وجود بقعه متبرکه امامزاده اسماعیل(ع)، باغ سفارت روسیه و قنات زرگنده ویژگی‌های منحصر به فرد این محله است که در گفت و گو با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس و «داریوش شهبازی» نویسنده کتاب «تهران‌نامه» که کودکی‌هایش را در این محله گذرانده است بیشتر با روزگار گذشته تا حال محله زرگنده در شهرداری منطقه 3 آشنا می‌شویم.

دفینه‌هایی آکنده از زر 
«علی‌اکبر دهخدا» واژه زرگنده را این‌گونه تعریف می‌کند: «قصبه‌ای است از بخش شمیران شهرستان تهران که در 3 هزار گزی جنوب تجریش و بر سر راه تهران تجریش و متصل به قلهک واقع است و در حدود 4هزار تن سکنه دارد. مقر تابستانی سفارت روسیه شوروی در این قصبه واقع است. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 1)» زرگنده یکی از روستاهای شمیران محسوب می‌شد؛ روستایی در همسایگی غرب قلهک و بزرگتر از آن. زمانی، تهران‌شناس درباره وجه تسمیه زرگنده 2روایت را عنوان می‌کند: «محلی‌ها معتقدند که نام این روستا زرآکنده بوده به معنای سرشار و آکنده از زر و بعدها به مرور زمان به زرگنده تبدیل شده‌است. روایت دیگر نام این محله را زرکنده می‌خواند. به این معنا که با کندن زمین‌های این روستا به سفالینه‌هایی پر از زر و طلا دست پیدا می‌کردند. زرکنده هم به مرور زمان به زرگنده تبدیل شده. نامی که اکنون این محله را به آن می‌شناسیم.»
روستای زرگنده زمانی که به عنوان یکی از روستاهای شمیران تلقی می‌شد خیلی وسیع‌تر از زرگنده‌ای بود که حالا می‌شناسیم. بخش زیادی از زرگنده حالا جزو منطقه یک و محله الهیه به شمار می‌رود. شهبازی، نویسنده تهران‌نامه می‌گوید: «زرگنده از حوالی پل رومی شروع می‌شد. یکی دو قواره زمین و باغ در مجاورت رودخانه زرگنده بود. همان رودخانه‌ای که در بالادست به آن رودخانه دربند می‌گفتند. باغ سفارت روسیه هم در زرگنده بود که اگر حالا بخواهیم از آن سراغ بگیریم باید به محله الهیه و خیابان فرشته برویم؛ جایی که قبلاً جزو محله زرگنده به حساب می‌آمد. زرگنده 2کوچه معروف به نام‌های قنات و سادات داشت. بقیه زمین‌ها به سمت غرب فقط تپه ماهور بود. »
رسم نذری حاج احمد
باغ سفارت روسیه در محله زرگنده همواره مرکز اتفاقات مهم تاریخی تهران بوده‌است. زمانی درباره این وقایع مهم سیاسی می‌گوید: «در ماجرای استبداد صغیر زمانی که مجاهدان گیلانی و بختیاری برای فتح آمده بودند، محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد. احمدمیرزا آخرین شاه قاجار نیز از همین سفارت روسیه برای مراسم تاجگذاری راهی شد. بعد از آن افرادی که می‌خواستند به روسیه پناهنده شوند به این سفارت روسیه در این محله مراجعه می‌کردند.» روس‌ها برای دیدن مراسم عزاداری ماه محرم به محله زرگنده می‌آمدند. همکاری مردم محله برای پخت غذای نذری هم شگفتی آنها را برمی‌انگیخت. قدیمی‌ها کارخانه رنگرزی زرگنده را خوب به یاد دارند که تعداد زیادی از اهالی همین محله در آن شاغل بودند. شهبازی می‌گوید: «حاج احمد صانعی، بنیانگذار کارخانه رنگ در محله زرگنده بود؛ کارخانه ای که حالا دانشگاه آزاد اسلامی است. کارخانه پشت حسینیه زرگنده بود. صدای بوق کارخانه ظهرها در کل محل می‌پیچید. کارگران راهی خانه‌ها می‌شدند و بعد از استراحت دوباره سرکار می‌رفتند. حاج احمد روزهای تاسوعا و عاشورا به همه اهل محل نذری می‌داد. روزهای تاسوعا چلوخورش قیمه را در کاسه‌های بزرگ لعابی می‌ریخت و به خانه‌ اهالی می‌فرستاد. روز عاشورا هم نذری قورمه ‌سبزی بود. رسم نذری حاج احمد این بود که ظرف‌های لعابی هم جزو نذری بود.»

 قنات زرگنده 
 زرگنده در روزگار پیشین به 3 قسمت بالامحله، پایین محله و محله سادات تقسیم می‌شد. این محله در دهه 30 روی توسعه و پیشرفت را دید و به قول معروف از شکل و شمایل روستایی خارج شد. زمانی از آخرین کدخدای محله زرگنده یادی می‌کند و می‌گوید: «سید حسن شکرابی آخرین کدخدای محله بود که برای توسعه محله، اراضی بایر و تپه ماهور زرگنده را قطعه‌بندی کرد. مظهر قنات از خانه کدخدا جاری می‌شد و اهالی برای پر کردن کوزه‌ها و ظرف آب به کوچه قنات می‌آمدند. کم‌کم مهاجران تهران در زرگنده ساکن شدند و محله‌ای به نام حسن‌آباد زرگنده در دل محله شکل گرفت. حسن آباد زرگنده هنوز هم با کوچه‌های شیبدار و پله‌ای خانه‌های کوچک و ریزدانه را در خود جا داده‌است. در شمال محله زرگنده منطقه دیگری شکل گرفته بود به نام تیغستان که حالا جای خود را به بخشی از بزرگراه صدر داده‌است. در این محدوده میرزا محمد ولی خان تنکابنی، سردسته گیلانی‌ها که برای فتح تهران آمده بودند باغ بزرگی داشت. بعدها در همین باغ بر اثر فشارهای رضاخان خودکشی کرد و در امامزاده صالح(ع) به خاک سپرده شد.»
نگین سبز محله زرگنده 
نگین محله زرگنده را بی‌شک باید بقعه متبرک امامزاده اسماعیل(ع) دانست. نسب ایشان به امام زین‌العابدین(ع) می‌رسد. شهبازی می‌گوید: «یادم است روز عاشورا مردم سینه‌زنان از زرگنده وارد جاده قدیم شمیران می‌شدند که همان خیابان شریعتی فعلی است و خیابان را تا مقابل محل سینما فرهنگ پایین می‌آمدند. به سر کوچه امامزاده که می‌رسیدند، سینه‌زنان قلهک هم به آنها اضافه می‌شدند و از روی پل رودخانه زرگنده برمی‌گشتند.» قبرستانی هم کنار امامزاده بود که حالا جایش را به بوستان داده‌است. زمانی از شهردار تهران و همراهان دکتر مصدق یاد می‌کند و می‌گوید: «محمود نریمان، شهردار تهران در این قبرستان به خاک سپرده شده بود و مقبره‌ای هم داشت که حالا هیچ اثری از آن نیست.»