همشهری آنلاین -سمیرا باباجانپور:تاریخ طبیعی تهران را که مرور کنیم شهری پر باغ و با درختان چنار پیش رو خواهیم داشت. اینکه گفته اند تهران شهر چنارهای بلندبالاست بیراه نگفته اند. این چنارستان که مملو از درختان میوه هم بود این روزها درمیان ساختمان های سیمانی و سنگی محبوس شده است و درختان در کنار سایر وسایل مبلمان شهری عنصری برای تزئین و زیبایی شهر در نظر گرفته می شوند .چه بسیار باغ های پردرخت خشک شده و چه بسیار درختان بلندبالا قد خم کرده اند.با این حال چند سالی است که مدیریت شهری بحث نگهداشت درختان پایتخت را در دستور کار خود دارد و اینکه چه درختانی با هوای تهران سازگارترند و در کاهش آلودگی هوا و حتی آلودگی صوتی نقش دارند مورد بررسی قرار گرفته است. در این گزارش با موضوع درخت سعی کرده ایم خواننده را با درختان غرب تهران آشنا کنیم. موقعیت جغرافیایی که به نوبه خود قدیمی ترین درختان پایتخت را در خود جا داده است.
- بی آبی و توسعه درختکاری در منطقه ۲۲
تهران پرقنات موقعیت خوبی برای کاشت درخت چنار فراهم کرده بود. اما با گسترش پایتخت و اضافه شدن حریم و حاشیه به متن شهر، کمبود آب حرف اول را زد . «تقی محبی» از قدیمی های محله کن درباره درختان این محدوده می گوید:« در گذشته هر جا آب بود درختکاری و کشاورزی رونق داشت و در کنارش آبادی شکل می گرفت. اما این روزها خانه و ساختمان می سازند و بعد برایش فضای سبز در نظر می گیرند واین طراحی ونقشه کشی کاغذی وقتی به اجرا گذاشته می شود به بن بست بی آبی می خورد. نمونه اش منطقه ۲۲ که روزگاری در حریم تهران واقع بود واز نظر اهالی محله کن بیابانی بی آب و علف. اگرچه با رونق درختکاری و توسعه فضای سبز شهرداری منطقه توانسته سرانه فضای سبز قابل قبولی در این منطقه فراهم کند ولی مشکل کمبود آب ، حیات درختان این منطقه را تهدید می کند. همچنان که سال ۱۳۹۷ «علی نوذرپور» شهردار منطقه ۲۲ این موضوع را به عنوان مشکلی جدی مطرح می کند و می گوید:« با توجه به میزان آب و میزان فضای سبز موجود در منطقه ۲۲ و بارگذاری جمعیتی، برای تأمین آب مورد نیاز فضای سبز با مشکل جدی رو به رو هستیم که باید در این خصوص چاره اندیشی شود.»
- یاد درختان باغ مهرآباد به خیر
استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی و خشک شدن قنات ها نیز نقش مهمی در کمبود آب برای آبیاری فضای سبز شهری و به خصوص درختان داشته. این همان اتفاق ناگواری است که درختان منطقه ۹ را به ورطه نابودی کشاند و از باغ های قدیمی آن جز خانه های فرسوده و در هم تنیده چیزی به یادگار نماند. مسلماً کسی باغ مهرآباد یا باغ عصمتیه این منطقه را به یاد ندارد. باغی با ۳۰ هزار مترمربع گل و درخت که بسیار باصفا و باطراوت بود. املاکی که وقتی جزو مهریه عصمت الدوله، همسر مالک باغ درآمد نام مهرآباد به خود گرفت. عمر قنات ها که سر آمد درختان و درختچه ها نیز کم کم خشک شد.
- عروسی زیر سایه درختان وردآورد
منطقه ۲۱ به عنوان حاشیه ای ترین منطقه پهنه غرب با وجود شهرک سازی ها و کارخانه های صنعتی توانسته جمعیت زیادی را در خود جا دهد. باغ های وردآورد و درختان میوه اش از مشهورترین لکه های سبز این منطقه است. هرچند این باغ ها این روزها بیشتر به باغ تالارها و محلی برای برگزاری جشن ها و مهمانی ها تبدیل شده است. باغ های دنج و حاشیه تهران گزینه خوبی برای فهرست مهمانی های پایتخت نشین هاست. مهمانی زیر سایه سار درختان میوه با گرم شدن هوا طرفدار زیادی دارد.
- قلب چنارستان تهران
درختان منطقه ۵ در حقیقت شناسنامه ای برای درختان تهران به خصوص درختان توت و چنارهای بلند بالا هستند. چنارهای قدیمی باقدمت بالای ۵۰۰ سال هنوز در باغ های این منطقه در محله قدیمی کن نفس زمین را پاکیزه می کنند. انبوه درختان میوه همچون خرمالو و توتستان های وسیع آن جایگاه ویژه ای در میان شهرنشینان دارد .همین ویژگی این محدوده از تهران را به عنوان ریه سبزپایتخت معرفی کرده است . هنوز قنات های پربار کن و وسک در این منطقه درختان را جانی دوباره می دهد. درباره قدمت چنارهای این منطقه همین نقل قول از باغدار قدیمی محله کن کافی است تا باورکنیم چه گنجینه سبزی برایمان به یادگار مانده است. «حسن درویش» می گوید: «پدرم، حبیب آقا همراه عموهایم جعفر و رضا از باغدارهایی بودند که بسیاری از درختان خیابان ولی عصر(عج) را کاشتند. ارباب خلیل از باغداران قدیمی محله در محلی به نام باغ نو خزانه چنار درست کرده بود. یعنی بذر درخت را به فاصله های کم دور هم کاشته بود و بعد از اینکه به یک نهال تبدیل می شد آنها را برای کاشت می فرستاد. بیشتر درختان خیابان ولی عصر(عج) از همین خزانه درختان چنار روستای کن قد علم کرده اند.»
- چه درختانی مناسب زندگی شهری ماست؟
از عرعر تا زبان گنجشک
در گذشته با اینکه دانش و تخصص کافی برای کاشت گونه‌های گیاهی وجود نداشت اما کاشت درخت با رعایت اصول اکولوژیک انجام می‌شد. از جمله مواردی که باید برای کاشت فضای سبز به‌ویژه گونه‌های درختی در نظر داشته باشیم این است که در درجه اول گونه‌های گیاهی انتخاب کنیم که با شرایط اکولوژیک تهران سازگار باشد. «زینب صادقی» محقق محیط زیست از درختان مناسب شهر تهران می‌گوید:« تهران از دیرباز با چنارهای تنومند و توت های شیرینش شهرت داشت. درختانی که با آب و هوای تقریباً گرم و خشک آن سازگار بودند و برای سیراب شدن به آب فراوان نیاز نداشتند. روزگار گذشت و شرایط اکوسیستم تهران بنا به دلایلی مثل ساخت و سازهای مدرن، افزایش تردد خودروها و آلودگی هوا تغییر کرد و چنارها و درختان توت جای خود را با درختانی دیگر مانند زیتون تلخ، سرو و کاج تقسیم کردند. بسیاری از کارشناسان اکولوژی گیاهی معتقدند که درختان مثمر (میوه دار) دیگر برای تهران مناسب نیستند. چون سبب تجمع حشرات و ایجاد آلودگی‌های محیطی می‌شود. برخی دیگر از کارشناسان درختان عرعر، زبان گنجشک، ابریشم، داغداغان و کاج را مناسب اقلیم تهران براساس آلودگی هوا و کمبود منابع آبی معرفی می‌کنند که در ارتفاع جغرافیایی شمال تا جنوب شهر نیز متفاوت از هم هستند. البته آنچه همگی در موردش به اجماع رسیده اند این است که درختان و گونه‌های گیاهی باید از ابتدا، بذر در خاک تهران داشته باشند و نهال‌شان بومی شده این منطقه باشد تا مقاومتشان حفظ شود. نه اینکه درختان پرورش یافته از اقلیم‌های دیگر را برای کاشت به پایتخت بیاورند. این دخالت‌های غیرطبیعی و غیرکارشناسانه آسیب جدی به فضای سبز تهران خواهد زد.»
- آفت های سرسخت درختان غرب تهران
کنترل سفیدبالک ها مسلماً یکی از مهمترین مراحل کنترل آفت های درختان پایتخت بوده است . «الهام ثقفی» مدیرکلینیک گل و گیاه منطقه ۵ دراین بار می گوید:« سفیدبالک ها آفتی سرسخت برای درختان هستند که خوشبختانه توانستیم در یک دوره کنترل گسترده آنها را از بین ببریم.از طرفی با شروع گرما و فصل تابستان و با توجه به طغیان آفات و حجم کلان مصرف سوخت‌های فسیلی، جذب دوده و غبار روی درختان بسیار بیشتر از حد نرمال می شود که سبب کاهش عملکرد وسلامت درختان و زیبایی بصری فضای سبز می‌شود. برای این منظور عملیات پاکسازی و آبشویی مستمر درختان، بدون استفاده از سموم و مواد شیمیایی در تمامی شریان‌های اصلی و معابر فرعی حداقل 2 بار در ماه شست وشو می‌شود.»
در منطقه ۲۱ نیز عملیات «باندینگ درختان نارون، بید و صنوبر» طی چندسال متوالی در منطقه با نظارت کارشناسان مرکز تحقیقات، آموزش و مشاوره فضای سبز ورودی غربی پایتخت اجرا می شود که تأثیر خوبی در کاهش آفات نباتی این درختان داشته است.
- نهال‌های کاشته شده زیر سایه فراموشی
روز درختکاری امسال زیر سایه شیوع ویروس کرونا شکل هر ساله خود را نداشت . هر سال با آغاز هفته درختکاری هزاران نهال در بوستان ها و پارک های جنگلی پایتخت کاشته می شود تا روزی به درختان تنومندی تبدیل شوند و حال هوای تهران را عوض کنند. سال گذشته به مناسبت روزدرختکاری و طرح استقبال از بهار حدود ۲ هزار اصله درخت در منطقه ۹ کاشته شد. در منطقه ۲۱ سال گذشته حدود ۴ هزار اصله درخت در هفته درختکاری غرس شد . در منطقه ۵ نیز قرار بود ۱۹ هزار و ۳۶۰ نهال غیرمثمر و ۱۵ هزار نهال مثمر کاشته شود که با توجه به شرایط بحرانی ویروس کرونا برنامه ریزی ها تغییر کرد . کاشت ۲۰ هزارنهال نیز درطرح نهضت درختکاری منطقه ۲۲ قرار داشت تا آمار کاشت نهال و درخت در این منطقه افزایش یابد. اینکه چند نهال و درخت با آغاز سال ۱۳۹۹ به غرب تهران افزوده شده اند شاید چندان اهمیت نداشته باشد. چون به اعتقاد کارشناسان فضای سبز بیشتر از اینکه کاشت نهال اهمیت داشته باشد نگهداشت درخت و به ثمر رسیدن نهال کاشته شده مهم است.
- اهمیت نگهداشت درخت
«زهرا نیلی» نماینده نهاد مردمی دوستداران آوای طبیعت استان تهران در منطقه ۵ دراین باره می گوید:«نگهداشت نهال و گیاه کاشته شده نکته بسیار مهمی است که متأسفانه کمتر به آن توجه می شود. در طول سال به بهانه ها و مناسبت های مختلف نهال و بذر می کاریم ولی چون به آبرسانی و نگهداشت آنها توجه نمی شود این کار عملاً سودی برای فضای سبز ندارد.» او به پویش کاشت گیاهان مقاوم در برابر کم آبی درغرب تهران اشاره می کند و می گوید :«آذر ماه سال گذشته طی یک پویش مردمی بذر بادام تلخ را در شهرک اکباتان کاشتیم . گیاه بادام تلخ نمونه خوبی است. چون این گیاه علاوه بر تولید اکسیژن و ایجاد پوشش سبز در برابر کم آبی و آفات مقاوم است .خوشبختانه با رسیدگی و نگهداشت استاندارد، این گیاه در شرایط خوبی قرار دارد.»
نیلی از مراقبت ۳ سال اول زندگی گیاه کشت شده می گوید:« گیاه کشت شده طی 3سال اول نیاز به مراقبت زیادی دارد و فردی که آن را کاشته باید روش‌های نگهداری از آن از جمله کودهای مناسب برای آن گونه، بازه زمانی آبیاری و خاک مناسب با آن را بیاموزد. با این اوصاف نباید به آمار کاشت درخت و درختچه به عنوان سرانه افزایش فضای سبز پایدار در تهران اکتفا کنیم. چون به دلیل نبود رسیدگی و آب کافی بسیاری از این نهال ها و گیاهان از بین می روند.»
- ضلع پرمیوه پایتخت
پهنه غربی پایتخت در بهره مندی از درختان میوه در جایگاه بالایی قرار دارد. در کن حدود 220 توتستان وجود دارد که مساحت آن جمعاً 300 هکتار است.
براساس آخرین آمارها قریب به ۱۴ هزار اصله درخت توت بالای 70 سال و هزار اصله درخت بالای 150 سال در این توتستان ها وجود دارد که عمر بعضی از آنها به 300 سال هم می رسد. از طرفی دو سوم از باغ های میوه 480 هکتاری کن متعلق به درختان خرمالوست که از این باغ ها، سالانه حدود 3 هزار و500 تن خرمالو برداشت می شود. درختانی که علاوه بر زیبایی و تأمین اکسیژن شهر مثمر هستند و برای مالکان خود درآمدزایی دارند.
- درختان مورد احترام در باورهای عامیانه
درختان کهنسال تهران با خود داستان ها و روایت های شنیدنی نیز به همراه دارند. در فرهنگ عامه مردم درخت چنار از احترام خاصی برخوردار بود. سایه سار درخت چنار و مقاومت آن و پولی که از فروش چوبش کسب می شد به این تفکرات دامن می زد. به طور مثال یکی از درختان کهنسال تهران «هفت چنار» در غرب تهران است. مردم در قدیم در دیوار کنار این درخت طاقچه ای ایجاد کرده بودند و شمع نذر خود را برای این درخت در این مکان روشن می کردند.
شاخه های مرموز درخت چنار
در بیشتر محله های غرب تهران ردی از این درختان مورد احترام را می توان یافت. چنارهای کَن، باغ فیض، مرادآباد، پونک و حصارک که بعضی از آنها کنار حسینیه ها وجود دارند بیشتر وقفی بودند وبرای مردم اهمیت داشتند. «حسین محمدی» یکی از اهالی محله کن می گوید:« از قدیم به ما می‌گفتند که شاخه‌های درخت چنار را نشکنید. ما هم رعایت می‌کردیم. یادم می‌آید چند بار تصمیم گرفتند درخت کنار حسینیه را ببرند. این درخت روی سقف حسینیه کج شده بود و باعث می‌شد خرابی‌هایی به بار آید. خلاصه اینکه هر کس رفت و شاخه‌ای از این درخت را برید اتفاقی برایش افتاد. الان هم اگر داخل کن بروید می‌بیند چنارها با اینکه به خانه‌ها خسارت زده‌اند اما کسی آنها را نمی‌برد.»
درخت خونین پونک
درخت چناری با قدمت ۲۵۰ سال وسط حیاط امامزادگان عینعلی و زینعلی(ع ) محله پونک قرار داشت که برخی اهالی پونک معتقد بودند ظهر عاشورا خون از بدن درخت بیرون می ریزد . هرچند بعدها ثابت شد که صمغ برخی از درختان سرخ است.
- اطلاعات درختی
منطقه ۹:
در ناحیه ۲ بیشترین تراکم درخت وجود دارد.
محله شمشیری بیشترین درختان را در خود جا داده است.
بیشترین درختان کهنسال در محله هاشمی هست.
انواع درختان کاج ،سرو ،چنار ،زیتون تلخ، توت وزبان گنجشک دراین منطقه وجود دارد.
منطقه ۲۱:
در ناحیه یک بیشترین تراکم درخت وجود دارد.
بیشترین درختان کهنسال درناحیه یک هست.
انواع درختان کاج ،سرو ،چنار وزیتون تلخ دراین منطقه وجود دارد.
منطقه ۵:
ناحیه ۲ بیشترین درختان منطقه ۵ را در خود جا داده است.
بیشترین درختان میوه در محله کن قراردارد.
محله آ‍پادانا با ۱۳ هکتار درخت ریه تنفسی محدوده غرب پایتخت محسوب می شود.
انواع درختان کاج ، سرو،چنار و درختان توت وخرمالو در این منطقه وجود دارد.
منطقه ۲۲:
بیشترین درختان منطقه در پارک های جنگلی چیتگر، وردآورد، خرگوش دره، لتمال کن وجود دارد که از نوع درختان سوزنی برگ هستند.
باغ ۱۴۵ هکتاری گیاه شناسی این منطقه نمونه درختان گوناگونی از شهرها و کشورهای مختلف در خود جا داده است.
درختان بادام کوهی، داغداغان، زالزالک و زیتون تلخ در این منطقه بیشتروجود دارد.
درختان پهن برگ بیشتر در معابر منطقه ۲۲ کاشته شده اند.