همشهری آنلاین_ فاطمه عسگری‌نیا: «سنگلج» یکی از محله‌های قدیمی شهر تهران است که به واسطه بناهای ارزشمند تاریخی بخش قابل توجهی از تاریخ تهران قدیم را در خود جای داده است. البته در سال‌های نخست حکومت رضاشاه بخت چندان با این محله پرجمعیت وآباد یار نبود و در پی ورود سربازان بیگانه در جریان جنگ جهانی دوم رو به نابودی گذاشت.
- چه سرسبز بود سنگلج من
محله سنگلج که در روزگاری نه چندان دور بعد از عودلاجان و بازار به‌عنوان محله‌ای مهم و صاحبنام شهرت داشته و به واسطه سکونت ۲ شخصیت بزرگ روحانی زمان مشروطیت، یعنی آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی و آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی و وجود تکیه‌های معروف آن دوران از اهمیت ویژه‌ای در پایتخت برخوردار بود.
احمد مسجدجامعی، عضو شورای اسلامی‌شهر تهران، درباره وجه تسمیه سنگلج می‌گوید: «سنگلج در واقع ترکیب دو کلمه سنگ و رج است که به مرور زمان به سنگلج تغییر پیدا کرده و برگرفته از تقسیم آب در این منطقه بوده است. » او با بیان اینکه سنگلج جایگاه جوشش چشمه آبی بوده که در این منطقه وجود داشته، می‌افزاید: «محله سنگلج نام و نشانی قدیمی و روستایی دارد که بسیاری از مزارع و باغ‌های تهران صفوی در آن قرار داشت. این محله از دوره قاجار و پایتختی تهران اندک اندک با ورود مهاجران از دیگر شهرها ساکنان بیشتری پیدا کرد و امکانات بیشتری در آن ایجاد شد. این محله بزرگ مانند محله‌های دیگر تهران در سال‌های ۱۲۵۸ تا ۱۲۷۴ هجری قمری توسعه یافت و در باغ‌های جنوب و غرب محله و بخش‌هایی از زمین‌های بایر خانه‌ها و عمارت‌های جدید بنا شد و مهاجران شهرستانی در آن جا سکونت یافتند. »
- تولد باغ‌های سنگلج در حاشیه دباغخانه
نصرالله حدادی، تهران‌شناس، می‌گوید: «طبق نقشه به‌یادگارمانده از سال ۱۲۵۸ هجری قمری یکی از منابع قدیمی آب تهران قدیم، سراب‌پخش‌کن، در شمال سنگلج بوده است. آبی که از این قنات جاری می‌شد در امتداد گذر دباغخانه حرکت می‌کرد و ضمن سیراب کردن باغ‌های حاشیه غربی شهر بخشی از این آب به محله سنگلج می‌رفت تا در کارگاه‌های دباغی واقع در این بخش به کار گرفته شود. » او با اشاره به محل قرار گرفتن دباغخانه در شهر ادامه می‌دهد: «دباغخانه را همواره در پایین شهر و در دورافتاده‌ترین نقطه انتخاب می‌کردند. فاضلاب دباغخانه به هیچ‌وجه مصرف آشامیدنی نداشت، اما در آبیاری باغ‌ها و مزارع مورد استفاده قرار می‌گرفت. به همین جهت در اطراف دباغخانه و به موازات حصار شهر، باغ‌های بزرگی مثل باغ شیخ موسی، باغ حاجی کاظم، باغ معیرالممالک، باغ معمارباشی و غیره ایجاد شد و تا حدود ضلع جنوبی محله سنگلج را می‌پوشاند. »
مسیر دیگر این آب در امتداد گذری که بعدها به درخونگاه معروف شد و ستون اصلی محله سنگلج در بخش شمالی محله بود، جریان داشت و پس از عبور از پیرامون مسجد حاج رجبعلی به باغ‌های واقع در جنوب محله وارد می‌شد و از طریق گذری که بعدها محل ساخت بازارچه آصف‌الدوله (قوام‌الدوله) شد به دروازه غربی شهر دروازه قزوین می‌رسید. خلاصه اینکه در گذشته در سراسر محله سنگلج آبرسانی به خانه‌ها، باغ‌ها و گورستان‌ها از چند مسیر انجام می‌شد.
- سنگلج امروز و دیروز
سنگلج در دوره ناصری یکی از محله‌های پررونق تهران به شمار می‌آمد و حیات اجتماعی خود را تا پایان سلطنت قاجاریه ادامه داد. بخش شمالی این محله در زمان رضاشاه به‌طور کلی تخریب و از آغاز پهلوی دوم به مرور تبدیل به پارک‌شهر شد. نصرالله حدادی می‌گوید تخریب بخش شمالی محله هم قصه خودش را دارد. او می‌گوید: «رضاخان قبل از اینکه به قدرت برسد در سنگلج به عربده‌کشی می‌پرداخت، اما بعد از به قدرت رسیدن از آنجا که نمی‌خواست این خاطره‌ها نه برای خودش و نه برای دیگران زنده شود، قسمت شمالی محله را تخریب کرد. »
سنگلج امروز میراث چندانی از گذشته‌اش ندارد. قنات مشهور سنگلج، سرپوشیده شد و از باغ‌هایش به هر بهانه‌ای عمارتی سر برآورد. از سنگلج، امروز نامی پر ابهت مانده و آثار کمرنگ و پرطاقت که جسم خود را تا به امروز کشانده‌اند.