همشهری آنلاین_ سمیرا باباجانپور: آپارتمان و برج‌سازی نفس زمین حاصلخیر این محدوده از تهران را گرفته است و فاضلاب‌های خانگی، بستر آب‌های زیرزمینی را از یک فرصت طبیعی به یک تهدید زیست‌محیطی تبدیل کرده‌اند. شاهراه تنفسی تهران و وزش بادهایی که سال‌هاست مأمور جابه‌جا کردن هوای شهرهستند، پشت بلندای برج‌ها محصور شده‌اند.
- حال ناخوش محیط‌زیست غرب پایتخت
وقتی از محیط‌زیست صحبت می‌کنیم، به‌طور دقیق منظورمان از محیط زندگی انسانی است که خود نقش مهم و اساسی در شکل‌گیری و یا تخریب آن دارد. هر آنجا که در آن زندگی جریان داشته باشد، محیط‌زیست است و مجموعه‌ای از عوامل فیزیکی در کنار موجودات زنده و کنش و واکنشی که با یکدیگر دارند، محیط‌زیست را شکل می‌دهند. بی‌شک چگونگی وضعیت محیط‌زیست بر رشد و نمو و حتی رفتار موجودات تأثیرگذار است. وقتی قرار است از محیط‌زیست شهری صحبت کنیم، بیشتر از هر چیز دیگری، کمبودها و مشکلات پر رنگ می‌شود چون تا به امروز تهرانی‌ها به سوی تخریب و فرسایش داشته‌های زیست‌محیطی خود رفته‌اند و چند سالی است آلودگی هوا و ذرات معلق سمی در آن بیشترین قربانی را از پایتخت‌نشینان گرفته است. روزانه بیش از ۵ میلیون خودرو و ۴ میلیون موتورسیکلت در شهر تهران تردد می‌کنند که نتیجه آن افزایش آلودگی هوا است. در استان تهران، روزانه بیش از۱۱ هزار تن پسماند عادی، ۱۱۵ تن پسماند پزشکی، ۴۳ هزار تن نخاله ساختمانی، ۲۲۰۰ تن پسماند صنعتی و ۴۰۰ تن پسماندهای ویژه تولید می‌شود. حفظ محیط‌زیست تنها یک برند جذاب برای تشکل‌های مردمی یا سازمان‌های مرتبط نیست، بلکه واقعیت انکارناپذیری است که نابودی آن مستقیم گریبان خودمان را می‌گیرد. مدیریت پسماند، مصرف بهینه آب، کاهش آلودگی هوا، توسعه فضای سبز، مصرف بهینه انرژی و حفاظت از محیط‌زیست، مهم‌ترین شاخصه توسعه شهرنشینی براساس توسعه پایدار است. در این گزارش، نگاهی به این مهم در پهنه غربی پایتخت انداخته‌ایم تا مشکلات و دستاوردهای حوزه محیط‌زیست مناطق ۵، ۹، ۲۱ و۲۲ را بررسی کنیم. پهنه‌ای جوان با پیشینه زیست‌محیطی ویژه و استاندارد که متأسفانه همه داشته‌هایش یکی پس از دیگری زیر سایه ساختمان‌سازی و رشد بی‌رویه جمعیت از دست می‌رود.
- چرا حفظ محیط‌زیست غرب تهران مهم است؟
پهنه غربی پایتخت اگرچه از نظر تقسیم‌بندی شهرداری جوان است و بیشتر توسعه آن پس از پیروزی انقلاب اسلامی اتفاق افتاده با این حال، پیش از اینکه به یکی از پرطرفدارترین مناطق تهران برای زندگی و حتی سرمایه‌گذاری‌های مختلف در زمینه توسعه مراکز تجاری و ساختمان‌سازی تبدیل شود، پهنه‌ای با قنات‌های پر آب، روددره‌های وسیع، روستاها و ساکنان بومی، باغ‌ها و درختان سرسبز شناخته می‌شد. تمرکز جمعیت در روستاها بیشتر درحوالی قنات‌ها بود و به قول قدیمی‌های محله‌های «کن»، «حصارک»، «باغ فیض»، «وردآورد» و «مهرآباد» تا چشم کار می‌کرد زمین بود و باغ و گندم زار. بیشتر اهالی این پهنه را ساکنان بومی تشکیل می‌دادند که نسل در نسل در این روستاها زندگی می‌کردند و شغل اصلی‌شان کشاورزی و دامداری بود. ییلاق‌نشینی و ویلاسازی هم بیشتر در روستاهای «شمیران» و «لواسانات» بود و شهرنشینان تهران قدیم بیشتر شمیران را برای تفریح و خوش‌نشینی‌های روزهای گرم تابستان انتخاب می‌کردند. در نتیجه روستاهای غرب تهران تعامل کمتری با مرکز شهر داشتند. وزرش غرب به شرق باد، هوای مطبوع بوستان‌های غرب تهران را به مرکز پایتخت می‌رساند و همگان وصف میوه و سیفی‌جات این محدوده را شنیده بودند. با این حال، چیزی نزدیک به ۴۰ سال است که غرب تهران از چند روستا به ۴ منطقه بزرگ و وسیع تبدیل شده است. زمین‌های بیابانی و بی‌آب حاشیه منطقه ۵ به خواستگاه برج‌نشینی پایتخت تبدیل شده‌اند و نام منطقه ۲۲ را به خود گرفته‌اند. منطقه صنعتی به یک منطقه مسکونی تبدیل شد و منطقه ۲۱ شکل گرفت و منطقه ۹ زیر سایه فرودگاه مهرآباد و فرسودگی بافت مسکونی‌اش درجا زده است. با این حال، نباید از اهمیت حفظ محیط‌زیست در این مناطق غافل شویم چون هنوز پرآب‌ترین قنات‌های پایتخت اینجاست و تنها لکه سبز در نقشه شهر تهران روی باغ‌های کن جا خوش کرده است. این پهنه، بیشترین و بزرگ‌ترین بوستان‌های جنگلی را در خود جای داده که هرکدام زیستگاه پرندگان و جانوران زیادی است و روددره‌های این بخش از تهران هنوز دست نخورده باقی مانده است و وسعت زمین‌های غرب تهران فرصت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را به مدیران شهری می‌دهد.
- تهدید آلاینده‌های صنایع و کارخانه‌ها
مهم‌ترین مشکل زیست‌محیطی منطقه ۲۱ را می‌توان وجود آلاینده‌هایی دانست که به سبب توسعه صنایع و کارخانه‌های مختلف در این منطقه به وجود آمده‌اند. «فریده قیطاسی»، رئیس اداره محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری منطقه ۲۱، در این‌باره می‌گوید: «از آنجا که در شهر تهران مدیریت یکپارچه شهری وجود ندارد هر سازمان به‌طور مستقل وارد عمل می‌شود و این موضوع ناخودآگاه مشکلاتی را برای شهرداری ایجاد می‌کند. موضوع وجود صنایع در منطقه ۲۱ بسیار مهم است و با دردسرهای زیست‌محیطی زیادی به سبب وجود آلاینده‌های ناشی ازصنایع روبه‌رو هستیم. رویکرد ما در منطقه ۲۱ این است که این تهدیدها را به فرصت تبدیل کنیم. برای مثال، به جای اینکه آب را از چاه بکشیم از پساب تصفیه شده برخی از صنایع استفاده می‌کنیم یا اینکه در کنار تعدادی از صنایع، بوستان ساخته شده است. در کل با پیشبرد طرح‌های مشارکتی تلاش داریم مشکلات را مدیریت کنیم. »
- ممیزی انرژی انجام می‌شود
قیطاسی درباره دستاوردهای محیط‌زیستی منطقه ۲۱ به موضوع ممیزی انرژی در ساختمان‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «در زمینه محیط‌زیست، مهم‌ترین اتفاقی که در برنامه سوم توسعه شهر تهران به آن تأکید شده است، موضوع «انرژی‌های تجدید پذیر» است. در این راستا، موضوع ممیزی انرژی در ساختمان‌های شهرداری مناطق در دستور کار قرار گرفته است و به‌طور جد پیگیری می‌شود.
در زمینه ممیزی انرژی ساختمان‌ها موضوع‌هایی همچون نورسنجی و بهره‌مندی از انرژی پاک مورد ارزیابی قرار گرفته و در نهایت راهکارهای صرفه‌جویی ارائه می‌شود. امسال نیز ۹ ساختمان شهرداری منطقه ۲۱ ممیزی انرژی خواهند شد.
- بی مهری‌های فرودگاه و مشکلات زیست‌محیطی
وقتی صحبت از مشکلات زیست‌محیطی منطقه۹ می‌شود، بی‌شک یک پای ماجرا به فرودگاه مهرآباد ختم می‌شود. «فاطمه جوکار»، رئیس اداره محیط‌زیست و توسعه پایدار منطقه ۹ و کارشناس ارشد محیط‌زیست، بر این باور است تأثیر منفی فرودگاه مهرآباد بر ظرفیت محیط‌زیستی منطقه بیشتر از تصور عموم است. تولید صدا و پراکندگی ذرات ناشی از سوخت بنزین هواپیماها معضل چند ساله اهالی اینجاست. او می‌گوید: «فرودگاه، فضای بزرگی را اشغال کرده است و آلودگی‌های خاص خود را دارد. فضای بزرگی که می‌توانست فضای سبز منطقه ۹ باشد. این در حالی است که سرانه فضای سبز ما بسیار ناچیز است. از طرفی مجبور شده‌ایم درخت‌های خاصی در این محدوده بکاریم که ارزش محیط‌زیستی چندانی ندارند. به سبب رفت‌وآمد هواپیما نباید درخت‌ها بلند باشند و پرنده هم نباید آنجا لانه بسازد. این در کنار وجود بافت فرسوده و متراکم منطقه از مهم‌ترین مشکلات زیست‌محیطی اهالی است. »
- تصفیه‌خانه‌های کوچک
طرح «جمع‌آوری روان آب‌های سطحی منطقه ۹، می‌تواند تحول مهمی از نظر زیست‌محیطی برای این منطقه کم‌آب باشد. منطقه‌ای که به سبب مصرف بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی، سال‌هاست چاه‌هایش آب ندارد و قنات‌هایش خشکیده است. جوکار در این‌باره می‌گوید: «درحال مطالعه برروی روان آب‌های سطحی منطقه هستیم تا بتوانیم روی آنها تصفیه‌خانه بسازیم. این تصفیه‌خانه‌های کوچک می‌توانند بخشی از آب مورد نیاز فضای سبز منطقه را تأمین کنند. »
- این بلای بد بو
موقعیت جغرافیایی منطقه ۵ و ساختار شمال و جنوب این منطقه موجب شده است تا حرکت فاضلاب خانه‌های آن به سمت جنوب باشد و این تا حدی وضعیت منطقه را از نظر مشکل دفع فاضلاب و نفوذ به بستر آب‌های زیرزمینی بهتر کرده است. با این حال به گفته «ساناز فتحی»، رئیس اداره محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری منطقه ۵، مشکل دفع فاضلاب خانه‌ها، مراکز تجاری، بیمارستان‌ها و ادارات همه مناطق تهران را با چالش روبه‌رو کرده است. او می‌گوید: «روش دفع فاضلاب و پساب واحدهای تجاری، مراکز درمانی و حتی واحدهای مسکونی مشخص نیست و برخلاف اینکه طرح «جمع‌آوری فاضلاب سطح شهر تهران» برای تصفیه و بازچرخانی آب مطرح شده است، اما متأسفانه به‌طور کامل اجرا نشده و ارگان‌های مربوطه کار را بسیار کند پیش می‌برند.
تراکم ساختمان‌ها در تهران آنقدر بالاست که در واقع نمی‌شود الگوی واحدی برای این حجم از فاضلاب و تولید شبانه‌روزی آن مطرح کرد. باید بدانیم که ظرفیت زیست‌پذیری شهر تهران سال‌هاست که تکمیل شده است. نفوذ بی‌رویه فاضلاب به بستر خاک سبب شده تا آب‌ها ی زیرزمینی آلوده شوند و شهروندان باید بدانند که این چرخه آلودگی در نهایت به مصرف خودشان بر می‌گردد.
نبود مدیریت همگن و یکنواخت بین ارگان‌های مختلف موجب می‌شود تا دستورالعمل‌ها و طرح‌هایی که در این زمینه مطرح شده است، کند پیش رود. هنوز بسیاری از محله‌های منطقه ۵ به سیستم فاضلاب مرکزی وصل نیستند.
- منطقه توربین‌های بادی
زمانی که پژوهشگران واحد «علوم و تحقیقات» دانشگاه «آزاد»، سال ۱۳۹۷توانستند انرژی مورد نیاز یک مجتمع مسکونی واقع در منطقه ۲۲ تهران را با استفاده از انرژی تجدیدپذیر تأمین کنند و این طرح با موفقیت اجرایی شد گمانه‌زنی‌ها برای گسترش این روش در منطقه ۲۲ بالا گرفت. منطقه‌ای که بیشترین برج‌های پایتخت را در خود جای داده است و به سبب موقعیت جغرافیایی و بادهای غالب که از سمت غرب می‌وزد شرایط خوبی برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر همچون «پنل خورشیدی» و «توربین‌های بادی» دارد. این مجتمع مسکونی در ۷ طبقه و ۹۶ واحد طراحی شده که دارای چهار واحد تجاری، دو بلوک ورزشی و یک سالن کنفرانس و همایش است که در این طرح بر روی سایت ساختمان، چیدمان طراحی سبز در نظر گرفته شد که برای این کار درخت‌هایی کاشته شد که در جهت وزش باد قرار دارند، همچنین این سایت به پنل‌های خورشیدی تجهیز شده که انرژی خورشیدی را به انرژی الکتریسته تبدیل و برق ساختمان را تأمین می‌کنند.
- پنل‌های خورشیدی در پارکینگ بوستان آبشار
تابستان سال ۱۳۹۵ نیز شهرداری منطقه ۲۲ با اخذ مجوزها و تأییدیه‌های مربوطه از شرکت «توزیع برق تهران» و ستاد «محیط‌زیست» شهرداری، بزرگ‌ترین نیروگاه خورشیدی این منطقه را با ظرفیت ۳۰ کیلووات راه‌اندازی کرد. این نیروگاه خورشیدی به گونه‌ای طراحی شده است که بتوان از فضای به وجود آمده در زیر پنل‌های خورشیدی آن به‌عنوان محل مناسب برای پارک خودروها استفاده کرد.
- دردسر فاضلاب شهرک‌ها
به گفته کارشناسان محیط‌زیست، شهرک‌سازی و برج‌سازی در منطقه ۲۲، بدون در نظر گرفتن سیستم دفع فاضلاب استاندارد انجام می‌شود. به گونه‌ای که در بعضی از شهرک‌های مسکونی، پساب ناشی از این فاضلاب در خیابان سرازیر می‌شود. بعضی از مجتمع‌های مسکونی با هزینه خود دستگاه «تصفیه فاضلاب» نصب کرده‌اند اما به دلیل هزینه بالا، این دستگاه‌ها کمتر لایروبی می‌شوند و بوی لجن و تعفن در فضا می‌پیچد.
- خانه‌های دوستدار محیط‌زیست
«ساختمان سازی» نقش مهمی در روند حفظ محیط‌زیست و یا از بین بردن آن دارد. اگر ساختمان‌ها بر اساس الگوهای استاندارد زیست‌محیطی ساخته شوند، بسیاری از مشکلات مدیریت محیط‌زیست حل می‌شود. طرح حمایت از «خانه‌های دوستدار محیط‌زیست» در پهنه غرب پایتخت در حال اجراست. در این طرح، شهروندان با اصلاح الگوی مصرف انرژی در ساختمان خود، استفاده از آبیاری قطره‌ای در باغچه، استفاده از سرشیرهای کاهنده مصرف آب، تفکیک استاندارد پسماندهای زباله، تولید «ورمی کمپوست» برای رشد گیاهان و... می‌توانند از اداره محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری منطقه خود، گواهی «خانه دوستدار محیط‌زیست» دریافت کنند. بی‌شک این گواهی در قیمت خانه و استانداردهای زیستی آن تأثیرگذار خواهد بود.