همشهری آنلاین_فاطمه عسگری‌نیا: بسیاری از این بناها امروز در سیطره بافت تجاری قرار گرفته و لابه‌لای شلوغی این روزهای تهران گم شده‌اند، اما کسانی که دوست دارند غبار از سر و روی این خانه بشویند و دستی به قد و قامتشان بکشند، این بناهای ارزشمند را پیدا کرده‌اند و با بازآفرینی آنها بار دیگر بوی خوش زندگی را مهمان بافت تاریخی این شهر کرده‌اند. کار احیای بناهای تاریخی و قدیمی با احیای خانه صبا در خیابان ظهیرالاسلام آغاز شد و بعد از آن خانه کمال‌الملک و ارباب هرمز رخت نو به تن کردند، اما روند نوسازی خانه‌های قدیمی و استقبال نسل جوان از انجام این کار در طول سال‌های اخیر شدت بیشتری به خود گرفته است.
- حمام نواب
پاتوق مردم قدیم، چه در ایران و چه بسیاری از کشورهای دنیا، در بازار و حمام و قهوه‌خانه‌ها بود که فرصتی برای تعامل اقتصادی، فرهنگی و تجاری و گفت‌وشنودهای روزمره بود. شاید به همین خاطر بازار و حمام، همواره از معماری تحسین برانگیزی در کشور برخوردار بوده‌اند و معمولاً با تزییناتی چون کاشیکاری، نقاشی، کادربندی و دکوراسیون سنتی جذابی همراه می‌شدند. تهران دوره قاجار ۱۸۲ حمام داشت که هم‌اینک با خراب شدن و از بین رفتن آنها تنها تعداد اندکی از این آثار باقی مانده است. حمام نواب یکی از بناهای به‌جامانده قاجاری در منطقه ۱۲ تهران است که می‌تواند به‌عنوان نگینی در قلب پایتخت گردشگران زیادی را به سمت خود جذب کند.
به واسطه ضبط سکانس‌هایی از فیلم قیصر در این حمام حتماً نام آن را شنیده‌اید. این حمام در محله عودلاجان واقع شده و یادگاری از دوره صفویه است. این حمام را ساراسلطان خاتون و سارا هاجرخاتون فرزندان فردی به نام نواب در منطقه عودلاجان بنا نهادند. تا زمانی که مالکیت این بنا در اختیار این ۲ خواهر بود خم به ابروی این بنا نیامد، اما با تغییر مالکیت آسیب دید. ثبت لوکیشن قیصر در فهرست آثار ملی در سال ۸۵ باعث شد تا نوع نگاه دوستداران تاریخ به این بنا متفاوت شود و حمام نواب در غیاب قیصر، فرمان و برادران آب منگل در انتظار مرمت بماند. حمام نواب در سال ۱۳۹۰ به همت شهرداری منطقه ۱۲، اتحادیه صنایع‌دستی کشور و سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران به مرکز صنایع‌دستی تهران تبدیل شد. معماری حمام تاریخی نواب مشتمل بر چند هشتی، سربینه، تنظیف گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون بود که بخشی از آنها به دلیل بی‌توجهی از میان رفته است. حمام تاریخی نواب همچنین دارای کتیبه‌ها و کاشی‌های زیبایی بود که در سالیان گذشته به سرقت رفته است. سال ۹۰ نجات حمام تاریخی نواب از تخریب، یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان برای شهرداری منطقه ۱۲ هزینه در بر داشت و بعد از بازسازی به مرکز صنایع‌دستی تهران تبدیل شد.
- خانه «اتحادیه»
در میان شلوغی‌های سرسام‌آور خیابان لاله‌زار و در کوچه‌ای که کمتر کسی به ذهنش خطور می‌کند در انتهایش بهشتی زیبا پنهان باشد، خانه اتحادیه قرار دارد. البته این خانه در میان اهالی بعد از فیلمبرداری سریال دائی‌جان ناپلئون به همین نام شهرت گرفت. تاریخ این خانه را که ورق می‌زنیم به دوره قاجار می‌رسیم. امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه قاجار مالک آن بود. این باغ در دوران صدراعظمی میرزا احمدخان اتابک، میزبان دیدارهای سرنوشت‌سازی بوده است. بسیاری از شخصیت‌های انقلابی و سیاسی دوران مشروطه این خانه را پناهگاه خود می‌دانستند. ناصرالدین شاه نیز به این خانه رفت‌وآمد کرده و ملاقات‌هایی در این عمارت داشته است. امین‌السلطان که کشته شد حاج رحیم اتحادیه سال ۱۲۹۵ خانه را خرید و در قالب ۳۰ سهم بین فرزندانش تقسیم کرد. خانه دائی‌جان ناپلئون در طول سال‌های متمادی مورد بی‌مهری قرار گرفت، از آتش‌سوزی گرفته تا تخریب قسمتی از آن با لودر. شدت آسیب‌ها بر پیکره آن به حدی بود که از ثبت ملی خارج شد تا اینکه بالاخره شهرداری تهران در سال ۱۳۹۴ به خرید این عمارت اقدام کرد و سازمان زیباسازی شهرداری کار مرمت آن را در دستور کار خود قرار داد.
- مسجد کوکب‌الحاجیه
در میان بناهای قدیمی احیاشده که حمایت شهرداری را همراه خود داشته‌اند، بناهایی هم هستند که به دست اهالی محل رخت نو به تن کرده‌اند. مصداق حرف مسجد کوکب‌الحاجیه در محله امیریه منطقه ۱۱ است که یکی از نقلی‌ترین مساجد منطقه محسوب می‌شود. قدمت این مسجد که بانی‌اش زنی نیکوکار به نام کوکب‌الحاجیه بوده به سال ۱۳۲۵ می‌رسد. سال‌های زیادی این مسجد روند تخریبی در پیش می‌گیرد و جز تعدادی انگشت‌شمار از سالمندان محل کسی به آن سری نمی‌زده است. اما حدود ۱۸ سال پیش بچه‌های محل با پول‌های توجیبی خودشان برای احیایش آستین بالا می‌زنند. در شروع کار احیا هیئتی به نام «محبان‌المهدی(عج)» تشکیل می‌دهند و این مسجد خانه امیدشان می‌شود.
- خانه اردیبهشت
خانه اردیبهشت هم یکی از خانه‌های قدیمی زیبا در محله عودلاجان است که این روزها در دست احیا و مرمت است. بنچاق‌های موجود حکایت از آن دارند که این خانه در سال ۱۳۳۶ بعد از ۷۰ سال سکونت مستمر از سوی خانواده «تهرانیان» به خانواده «پیاب» فروخته می‌شود. خانواده پیاب هم ۶۰ سال در این خانه سکونت می‌کنند. اما در نقشه به یادگارمانده از عبدالغفار که قدمتش به حدود ۱۸۰ سال قبل برمی‌گردد، خانه به نام میرزامحمد ناظر ثبت شده است و این مسئله حکایت از جایگاه اجتماعی این فرد و قدمت سکونتش در این مکان دارد. این خانه پس از ا حیا قرار است به دفتر جشنواره بین‌المللی فیلم سبز و پاتوق عصرانه متخصصان معماری، شهرسازی و هنرمندان تئاتر و موسیقی تبدیل شود.
- خانه سرهنگ
یکی از اتفاقات خوب در زمینه احیای خانه‌های قدیمی ورود نسل جوان به این حوزه است. خانه سرهنگ یکی از بناهای تازه‌احیاشده در منطقه ۱۲ است که کار مرمت و احیای آن را ۱۷ جوان فارغ‌التحصیل دانشگاهی پیش برده‌اند. خانه متعلق به سرهنگ فردوس پورقاسمی نجف‌آبادی است و یکی از نوه‌های او امروز پا پیش گذاشته و با جلب رضایت وراث تلاش کرده تا آخرین آرزوی پدربزرگ مبنی بر تبدیل این خانه به خانه فرهنگ و هنر برآورده شود.
- خانه مهربان
خانه مهربان دارای زمینی به مساحت ۹۰۰متر با زیربنایی حدود ۵۳۰مترمربع است که با دربرگیری زیر زمین در یک طبقه ساخته شده و دارای ۲ حیاط در بخش شمالی و جنوبی است و ارتباط به زیرزمین از طریق پلکان حیاط شمالی و جنوبی نیز امکان‌پذیر است. این بنای زیبا که قدمتش به دوره پهلوی برمی‌گردد، در محله تاریخی عودلاجان واقع شده است. تاریخ این بنای دیدنی را که ورق می‌زنیم می‌بینیم مالکان زیادی زندگی در این خانه را تجربه کرده‌اند. همین مسئله هم علت تخریب و لطمات زیاد بر بدنه آن بوده است. مهربان، یکی از خیّران بنام، این بنا را برای استفاده نیازمندان به مؤسسه خیریه کهریزک واگذار کرده بود. این خانه مدتی محل انبار و بسته‌بندی محصولات بود و بعد از چند سال با تغییر کاربری به رستورانی سنتی تبدیل شده بود که در نهایت اوایل دهه ۹۰ بنا توسط شهرداری تهران خریداری شد و مورد مرمت قرار گرفت.
- احیای خانه متین دفتری در دستور کار
خانه متین دفتری یکی از بناهای دارای ارزش تاریخی در منطقه ۱۱ است که در خیابان فلسطین جنوبی واقع شده است. این خانه ۳۸۳مترمربع وسعت دارد و چیزی حدو ۷۰ سال از عمرش می‌گذرد. معماری ارزشمند این بنا به‌صورت تلفیقی از معماری دوران قاجار و معماری نوین است. این خانه در سال ۸۲ به ثبت ملی رسید. هرچند ۱۳ سال بعد با اعتراض مالک از این فهرست خارج شد، اما دوباره در سال ۹۵ به ثبت ملی رسید و چاره‌ای جز صیانت از این بنا برای مالک باقی نماند. مرمت و احیای این خانه قدیمی و ارزشمند از اولویت‌هایی است که از سوی شهرداری منطقه ۱۱ دنبال می‌شود.
- خانه‌های احیاشده در دل پهنه رودکی
اجرای بزرگ‌ترین پروژه فرهنگی تهران تحت عنوان پهنه رودکی فرصتی بود برای مرمت و احیای خیلی از خانه‌های قدیمی که در این پهنه قرار داشتند؛ خانه‌هایی که امروز یا به کافه تبدیل شده‌اند یا گالری. البته سهم‌هاستل‌ها و اقامتگاه‌های بومگردی هم در این میان کم نیست. خانه زی، خانه روبه‌رو، بوتیک هتل حنا و شیرینی‌فروشی بامداد از جمله بناهای احیاشده در این پهنه هستند.