روایت محله‌های مرکزی پایتخت با هویت تهران گره خورده است؛ خیابان‌ها و کوچه‌هایی که هرکدام این روزها به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری تهران مطرحند.
- سنگلج و قصه‌های ناتمامش
سنگلج یکی از محله‌های پررونق تهران بود و حیات اجتماعی خود را تا پایان سلطنت قاجاریه ادامه داد. بخش شمالی این محله در زمان رضاشاه به‌طور کلی تخریب و از آغاز پهلوی دوم به مرور تبدیل به پارک‌شهر شد. «نصرالله حدادی» می‌گوید تخریب بخش شمالی محله قصه خودش را دارد. او توضیح می‌دهد: «رضاخان قبل از اینکه به قدرت برسد در سنگلج به عربده‌کشی می‌پرداخت، اما بعد از به قدرت رسیدن از آنجا که نمی‌خواست این خاطره‌ها نه برای خودش و نه برای دیگران زنده شود، قسمت شمالی محله را تخریب کرد.»
سنگلج در واقع ترکیب ۲ کلمه سنگ و رج است که به مرور زمان به سنگلج تغییر پیدا کرده و برگرفته از تقسیم آب در این منطقه است. «احمد مسجدجامعی» می‌گوید: «محله سنگلج نام و نشانی قدیمی و روستایی دارد و بسیاری از مزارع و باغ‌های تهران صفوی در آن قرار داشت. این محله از دوره قاجار و پایتختی تهران اندک اندک با ورود مهاجران از دیگر شهرها ساکنان بیشتری پیدا کرد و امکانات بیشتری در آن ایجاد شد. این محله بزرگ مانند محله‌های دیگر تهران در سال‌های ۱۲۵۸ تا ۱۲۷۴ هجری قمری توسعه یافت و در باغ‌های جنوب و غرب محله و بخش‌هایی از زمین‌های بایر خانه‌ها و عمارت‌های جدید بنا شد و مهاجران شهرستانی در آنجا سکونت یافتند.»
- لاله‌زار، خیابان از فرنگ برگشته‌ها
حتی شنیدن نام لاله‌زار هم برای قدیمی‌های تهران لذتبخش است و لبخند را مهمان لبان آنها می‌کند. خیابانی که روزی روزگاری برای خودش برو بیایی داشته است، در واقع از اواخر دوره قاجار تا اوایل پهلوی دوم نماد نوگرایی و فرنگی مآبی در پایتخت بود. ماجرای ایجاد چنین خیابانی در پایتخت که از هر لحاظ با بافت و ساختار سنتی شهر تفاوت داشت، به زمان ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گردد. ناصرالدین شاه وقتی از نخستین سفرش به فرنگستان به کشور بازگشت به سرش زد خیابانی مانند شانزه لیزه پاریس در پایتختش داشته باشد و دستور داد خیابانی از میان باغ باصفای لاله‌زار بکشند. کم‌کم در این خیابان تماشاخانه، گراند هتل، رستوران‌هایی به سبک فرنگی، خیاط‌خانه و بوتیک فرنگی به راه افتاد و تبدیل به پاتوق شیک‌پوشان فرنگی‌مآب تهران شد. رونق لاله‌زار تا اوایل پهلوی دوم ادامه داشت، اما کم‌کم با شکل گرفتن خیابان‌های مشابه در گوشه و کنار شهر لاله‌زار از رونق افتاد.
- محله‌های گرد شرکت دخانیات
محله سلامت که در گذشته به آن محله دخانیات می‌گفتند، گرداگرد کارخانه دخانیات در منطقه ۱۱ شکل گرفت؛ کارخانه‌ای ۲۰ هزارمترمربعی که وسعت زیادی از محله را به خود اختصاص داده است. تاریخ تأسیس این کارخانه به دوره اول پهلوی برمی‌گردد. در این دوران به دلیل سود و درآمد بالای تجارت توتون و تنباکو تحولات گسترده‌ای در کسب و کار مردم رخ داد. تا جایی که رضاشاه تصمیم به انحصاری کردن توتون و تنباکوی ایران در قالب شرکت دخانیات گرفت و با همین کار زمینه راه‌اندازی نخستین کارخانه دخانیات در تهران در اراضی نوش‌آفرین خانم، دختر فتحعلی‌شاه قاجار، در باغ اناری فراهم شد. این کارخانه با کمک آلمانی‌ها و دیگر اروپایی‌ها در بیرون از اراضی دروازه قزوین ساخته شد.
حالا سال‌های سال از آن روزگار می‌گذرد و چراغ کارخانه دخانیات در دل محله‌ای کوچک در منطقه ۱۱ روشن است. با فعالیت این کارخانه و ساخت خانه‌ها در همسایگی آن، بیشتر اهالی محله شاغلان این کارخانه شدند و هنوز هم هستند. هرچند فعالیت این واحد صنعتی، آن هم در محله سلامت امروزی، شبیه نوشته‌های روی پاکت سیگار است که هشدار می‌دهد کشیدن سیگار از عمرتان می‌کاهد! فعالیت شرکت دخانیات بهانه‌ای شد برای راه‌اندازی موزه دخانیات در دل شرکت؛ موزه‌ای دیدنی با محصولی زیان‌آور. هر گوشه‌اش را می‌نگریم تضادها خوش‌رقصی می‌کنند. در گوشه‌ای از موزه تصاویر ورزشکاران مطرحی چون تختی خودنمایی می‌کند و در سوی دیگر پاکت‌های سیگار ردیف‌شده و رنگارنگ بر ناقوس مرگ می‌کوبند. در این موزه تا دلتان بخواهد اشیای قدیمی و جالب برای ساخت سیگار طی سالیان گذشته دیده می‌شود، از دستگاه‌های رطوبت‌سنج و تبخیرگیر گرفته تا پنکه‌های آلمانی و آهنی که حتماً در فرایند خشک کردن توتون‌ها از آنها استفاده می‌شده است. در بخش دیگر این موزه برندهای مختلف سیگار چشمنوازی می‌کنند. برندهایی شامل اشنو ویژه که سیگار جلال آل‌احمد و آیت‌الله کاشانی بود و سیگارهای بهمن کوچک و هما که جوانان دانشجو در دهه ۵۷ از دود کردنشان لذت می‌بردند. پاکت سیگارهای تیر، زر، شکوفه و ستاره هم در کلکسیون سیگارهای داخلی موزه دیده می‌شود.
- بریانک، محصور بین قلعه‌ها
محله بریانک در گذشته بخشی از دهستان غار ری شهرستان تهران و در ۱۴ کیلومتری شمال باختری مرکز بخش بود. به دلیل وجود باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی هوایی معتدل داشت و صد نفر در آن ساکن بودند. اهالی آن آب مورد نیازشان را از قنات‌های اطراف تأمین می‌کردند. راهش شوسه و شغل بیشتر اهالی آن کشاورزی بود. محصول زمین‌های حاصلخیز محله بریانک صیفی و انگور بود.
بریانک از شرق به قلعه جی علیا و جی سفلی، از جنوب به یاخچی‌آباد و از شمال به اراضی طرشت می‌رسید. در بعضی تعاریف از بریانک به‌عنوان بیرونک یعنی خارج از محدوده شهری یاد می‌کنند. البته روایت جالب‌تری هم از این بیرونک در تاریخ نقل شده مبنی بر اینکه ناصرالدین شاه بعد از شکار معمولاً در این محدوده بریانی می‌خورده است، به همین دلیل از آن به نام بریانک یاد می‌کنند. تا سال ۱۳۲۸ زمین‌های بریانک بیشتر زراعی بود.
به گفته یکی از اهالی قدیمی قلعه بریانک بسیاری ساکنان اولیه قلعه بریانک اهل دولاب تهران بودند و از این روستا به بریانک مهاجرت کردند. همچنین اراضی جی و بریانک در دوره ناصرالدین شاه به نام «امین همایون» فروخته شدند. کمپانی، اعتماد و نیک‌فر از ملاکان معروف محله بریانک بودند.
- قلعه مهاجران
بروز نخستین نشانه حیات بشری در تکه دهم پایتخت به چیزی حدود ۹۰۰ سال پیش و قلعه جی می‌رسد. قلعه جی به ۲ بخش سفلی و علیا یا پایین و بالا تقسیم می‌شد. امامزاده عبدالله(ع) در جی علیا قرار داشت. زمین‌های روستای جی در شرق مهرآباد در محدوده تقریبی خیابان جیحون در شرق خیابان آزادی در شمال خیابان قزوین قرار داشت. خیابان‌های هاشمی، امام خمینی(ره)، دامپزشکی، بیست و یک متری جی و سی‌متری جی در اراضی زمین‌های جی شکل گرفتند. قلعه جی با دیوارهایی ۳ تا ۴ متری، ۴ برج دیده‌بانی داشت. در ورودی قلعه در ابتدای کوچه رضوان، تقاطع خیابان شهید سبحانی واقع شده بود. در محله جی باغ و زمین‌های درختکاری و خانه‌های مسکونی که با کاهگل ساخته شده بودند، وجود داشت. مسجد ۱۴ معصوم (ع) با معماری طاق‌های ضربی که در آن هنوز هم مراسم عزاداری به‌صورت طایفه‌ای برگزار می‌شود، تنها اثر به جای مانده از قلعه جی است. به گفته محلی‌های قلعه جی، زمین‌های اطراف آن همه از اراضی و اموال «مظفر خان» از ملاکان بزرگ تهران بود. همچنین بیشتر اهالی قلعه را مهاجران روستاهای اطراف تهران مانند سولقان، فرحزاد، کن و بومی‌های اولیه تشکیل می‌دادند. جمعیت داخل قلعه ترکیبی از مهاجران روستاهای اطراف شهر تهران و بومی‌ها بود و با وصلت‌های مکرر همه با هم فامیل شدند. در واقع در قلعه جی هیچ غریبه‌ای زندگی نمی‌کرد و همه نسبت فامیلی با یکدیگر داشتند. به همین دلیل اغلب برای حفاظت شب‌ها در قلعه را می‌بستند.
- کاروانسرایی به نام قلعه سرخ
قزل قلعه یا قزل قلاع (قلعه سرخ)، در ناحیه ۲ منطقه ۶ شهرداری قرار دارد که در جنوب‌شرقی امیرآباد و جنوب غربی یوسف‌آباد واقع شده است. این منطقه از بخش شمالی به خیابان فرشی مقدم و تقاطع خیابان کارگر شمالی تا تقاطع مهرام مهیار، از بخش جنوبی به بزرگراه شهید گمنام و همچنین از میدان گل‌ها تا تقاطع کارگر شمالی، از شرق به خیابان مهرام مهیار و خیابان کاج و از غرب به خیابان کارگر شمالی محدود شده است. کاروانیان دوره قاجار برای استراحت شبانه در کاروانسرای قزل‌قلعه که آن دوران به شکل قلعه بود، اطراق می‌کردند. جاده‌ای که کاروانیان از آن عبور می‌کردند بعدها متروکه شد. بنابراین از همان دوره قاجار تا زمان پهلوی اول برای انبار کردن مهمات، آن را مورد استفاده قرار دادند. در سال ۱۳۳۲ پس از کودتای ۲۸ مرداد به علت تعدد زندانیان سیاسی و نبود ظرفیت خالی در زندان قصر، به دستور محمدرضا پهلوی این کاروانسرا زندان شد. محلی که به نگهداری اسب و قاطر مسافران اختصاص داشت، کاربری سلول انفرادی پیدا کرد تا زندانیان سیاسیکه محکومیتشان مشخص شده و قرار بود زیر نظر ساواک باشند، در آنجا نگهداری شوند. در مرکز قزل‌قلعه نیز ساختمان‌های بزرگی ساخته شد و به‌عنوان‌بند عمومی مورد استفاده قرار گرفت. البته از سال ۱۳۴۷ به بعد جز در برخی موارد که استثنا بود و ضرورت داشت ازبازجویی زندانیان خودداری می‌شد. قزل قلعه در سال ۱۳۵۰ تخریب شد. اول اردیبهشت ۱۳۵۸ با اعلام دولت مشخص شد قزل‌قلعه که در دوران حکومت شاه محل نگهداری زندانیان بود به فضای سبز و گذرگاه خودروها تبدیل شده است. شهرداری زمین‌های قسمت شمالی را با ساخت ۲ سوله بزرگ به بازار میوه و تره‌بار جلال آل احمد تبدیل کرد. در حال حاضر در یکی از سوله‌ها سبزی و صیفی عرضه می‌شود و سوله دوم به فروش میوه اختصاص دارد. قسمت‌های شمالی و جنوبی زمین‌های قزل‌قلعه به وسیله بزرگراه سرباز گمنام به ۲ نیمه تقسیم شده است.
- هفت‌چنار
محله هفت‌چنار ادامه اراضی قلعه جی و بریانک بود. این محله تا سال ۱۳۳۵ از ۳ باغ مجزا «حاجی گلستانی» (قدیمی‌های محل از خیابان شهید عابدین نوری به نام گلستانی یاد می‌کنند) «حاج حسن اعتماد» و «حاج عباس حکیم» تشکیل شده بود. به مروز زمان این باغ‌ها میان رعیت‌ها تقسیم و تبدیل به بافت مسکونی شد. اما شهرت محله هفت‌چنار به دلیل وجود درختان چنار قدیمی‌اش است؛ درختانی با قدمت بیش از ۵۰۰ سال که در حال حاضر فقط ۳ درخت باقی مانده است. این درخت‌های چنار در محدوده شهر کتاب هفت‌چنار قرار دارند. در کتاب «کوچه‌پسکوچه‌های تهران» نوشته «همایون عبدالرحیمی» درباره محله هفت‌چنار و درختان چنار آن نوشته شده است: «زیارتگاه دیگری در قریه بریانک وجود دارد، بقعه و مرقد نیست، بلکه هفت‌چنار است که به جای تنه اصلی چنار کهنسالی از یک ریشه و پایین همان تنه درخت روییده، به وضعی زیبا و دلپسند بالا رفته است.» به تعریف بسیاری از قدیمی‌های محله هفت‌چنار، این درخت‌ها برای مردم تهران قدیم و محله قداست خاصی داشت. بسیاری برای حاجت روا شدن نذورات خود را میان مردم در کنار همین درخت‌ها پخش می‌کردند. همچنین در مناسبت‌های مذهبی برنامه‌های مختلفی عزاداری در جوار این درختان چنار مشهور برگزار می‌کردند.
- یوسف‌آباد باغی از باغ‌های میرزایوسف
یوسف‌آباد به‌عنوان یکی از محله‌های قدیمی و اصیل تهران در منطقه ۶ قرار دارد. میرزا یوسف مستوفی‌الممالک در دوره ناصرالدین‌شاه این محله را ایجاد کرد و به همین دلیل به یوسف‌آباد معروف شده است. این محله در گذشته صاحب باغ‌هایی مثل باغ کلاه‌فرنگی، باغ بالا، باغ اندرون، باغ بوستان و همچنین قنات‌هایی مانند قنات بزرگ، قنات تنگی و قنات قلمان بوده است. از این قنات‌ها برای آبیاری باغ‌ها و زمین‌های زراعی استفاده می‌شد. یوسف‌آباد، عباس‌آباد، امیرآباد و... از باغ‌های مستوفی‌الممالک بود که الان نام محله‌های مختلف است.
از زمانی که مالکیت یوسف‌آباد به دست دولت افتاد، کم‌کم زمین‌ها بین کارمندان دولت تقسیم شدند و باغ‌های از بین رفتند.
این محله به علت دسترسی آسان به مرکز شهر محبوبیت خاصی دارد. خیابان سید جمال‌الدین اسدآبادی (خیابان یوسف‌آباد)، خیابان عبدالمجید اکبری، خیابان شهید جهان‌آرا(خیابان دوم ژوئن)، خیابان مهرام (مدبر)، خیابان بیستون، خیابان چهلستون، خیابان فتحی شقاقی (خیابان هشتم یوسف‌آباد)، خیابان کاج شمالی و خیابان ابن‌سینا از خیابان‌های اصلی این محله هستند. پر ازدحام‌ترین خیابان این محله که بزرگ‌ترین میدان محله هم در همان قرار دارد، خیابان سید جمال‌الدین اسدآبادی است که بیشتر واحدهای اطراف آن را واحدهای تجاری و مغازه‌ها تشکیل می‌دهند. میدان سید جمال‌الدین اسدآبادی پیش از انقلاب به نام میدان کلانتری شناخته می‌شد.
پارک شفق بزرگ‌ترین پارک تفریحی این محله است که فرهنگسرای شفق هم در آن قرار دارد. سینماتئاتر گلریز و پارک قزل‌قلعه از دیگر مراکز تفریحی یوسف‌آباد هستند. کتابفروشی فرحبخش از فروشگاه‌های قدیمی است که هنوز هم فعال است. شهرکتاب فرهنگ در میدان فرهنگ هم از مراکز مهم فرهنگی محله محسوب می‌شود.
بیمارستان فوق‌تخصصی محب کوثر، بیمارستان تخصصی و فوق‌تخصصی هاجر(۵۰۳ ارتش تهران)، مرکز آموزشی و درمانی حضرت فاطمه(س) و بیمارستان شهرام (سجاد) از جمله بیمارستان‌های محله یوسف‌آباد هستند.