همشهری آنلاین_مریم قاسمی: این میان برخی از آثار باستانی و تاریخی به جا مانده در محله‌ها هنوز هویت و اصالت خود را حفظ کرده‌اند. هرچند پیشرفت امکانات شهری این نوع بناها را هم تحت تأثیرقرار داده، اما معرفی تعدادی از این بناهای تاریخی می‌تواند نگاه مسئولان سازمان میراث فرهنگی را به سمت حفظ و مرمت آنها جلب و فرصتی برای جذب گردشگر و رونق اقتصادی محله‌ها فراهم کند. البته مدیریت شهری نگاه ویژه‌ای به این موضوع دارد و تلاش کرده است برای نگهداری و از همه مهم‌تر معرفی آنها فعالیت کند.
حمام قجری؛ اثری ماندگار از هنرمندان قاجار
درسده‌های گذشته که قلعه یافت‌آباد در منطقه ۱۸ مملو از درختان میوه، چمنزار، مزارع سرسبز، آب‌های روان و... بود، گاهی وقت‌ها شاهان قاجار برای خوشگذرانی و تفریح به این محل می‌آمدند که ماندنشان تا چند ماه طول می‌کشید. آن زمان شاه و شازده برای سکونت بلندمدت در این نقطه نیازمند برخورداری از امکاناتی مانند گرمابه بودند که نمونه‌اش تنها در برخی از خانه‌های اعیانی وجود داشت. این مسئله باعث شد تا خیلی زود امتیازی برای ساکنان یافت‌آباد به وجود آید. نخستین حمام در قلعه یافت‌آباد به دستور درباریان قاجار ساخته شد و آنها برای این کار از هنرمندان کاشیکار و معماران برجسته شیراز و اصفهان استفاده کردند. حمام قجری بعدها دراختیار شهروندان قرار گرفت و تا زمان پیدایش حمام‌های خانگی رونق داشت. حمام قجری که معماری ویژه‌ای دارد، سال‌هاست در خیابان هاشم به زورخانه و محل تمرین باستانی‌کاران تبدیل شده است. از این بنای تاریخی، کاشیکاری‌های برجسته و زیبا، سالن عمومی حمام و حوضچه باقی مانده است. این حمام سنتی به دلیل قدمت بالا و معماری ویژه مدتی پیش توانست نظر مسئولان سازمان میراث فرهنگی را برای ثبت آن در فهرست آثار فرهنگی جلب کند.
یخچال ترشنبه؛ سرماساز طبیعی
حتی در گرمای طاقت‌فرسای تابستان، فضای داخل یخچال ترشنبه خنک و مفرح است. این موضوع به نوع ساخت بنا و شیوه معماری دوران گذشته مربوط می‌شود که اکنون پس از صدها سال از ساخت این سازه هنوز جذابیت دارد و توجه هر رهگذری را به سوی خود جلب می‌کند. یخچال ترشنبه با مساحتی حدود ۱۸۰ مترمربع در قلعه فیروزبهرام منطقه ۱۸ واقع است. در کشورمان چند نمونه دیگر از یخچال‌های طبیعی وجود دارد که در فهرست آثار باستانی قرار گرفته‌اند و یخچال ترشنبه نیز چندسالی می‌شود که به این فهرست اضافه شده است. نمای یخچال ترشنبه گنبدی شکل با مصالح ساختمانی ساده از نوع کاهگل و خشت بوده و ۲ ورودی کوچک و بزرگ دارد. طراحی داخلی یخچال باعث شده تا گرمای هوا به درون آن راه نیابد و در عوض، سرما برای زمان بیشتری در آن باقی بماند. در گذشته‌های دور از این نوع یخچال‌های طبیعی برای نگهداری آب آشامیدنی و موادغذایی فاسدشدنی استفاده می‌کردند.
زورخانه زندیه‌ها؛ رزمگاه پهلوانان
پس از تبعید اقوام و خاندان نزدیک سلطنت زندیه و لطفعلی‌خان زند به تهران، قلعه‌ای به نام یافت‌آباد در منطقه ۱۸ متشکل از زندیه‌ها، کلهرها زهره وندها و... ساخته شد. مهم‌ترین پایگاه مذهبی و فرهنگی این محدوده یکی پس از دیگری بنا شدند. نمونه بارز آن زورخانه زندیه‌ها بود که در محوطه قلعه ساخته شده بود و از گودال بزرگی تشکیل شده بود که ورزشکاران در آنجا به ورزش می‌پرداختند. این مکان سال‌ها رزمگاه پهلوانان زورخانه بود. آنها در گود زورخانه با مدح و ثنای ائمه‌اطهار(ع) به‌ویژه حضرت‌علی(ع) برای رسیدن به پاکی روح تلاش می‌کردند. زورخانه زندیه‌ها پس از چند سال در دهه ۵۰ به مکان سرپوشیده دیگری انتقال پیدا کرد که پس از انقلاب به نام زورخانه جهان پهلوان تختی مشهور شد. این زورخانه چند سال پس از انقلاب اسلامی دچار آتش‌سوزی شد و متأسفانه از بین رفت، اما پهلوانان قدیم در مکان دیگری این ورزش بومی را دنبال کردند.
خانه‌های گنبدی فیروزبهرام
خانه‌های گنبدی قلعه فیروزبهرام در منطقه ۱۸ هنوز در قسمتی از محله موجود است، اما به متروکه‌ای غیرقابل سکونت تبدیل شده‌اند. سقف همه خانه‌های ساخته شده در قلعه فیروزبهرام حالت نیم‌دایره و گنبدی شکل داشته که به موقعیت آب و هوایی آن دوران مربوط است. طبق گفته اهالی، آب جاری حاصل از بارندگی‌ها از طریق شیروانی‌های تعبیه شده روی سقف خانه‌ها از طریق شیارهایی وارد نهر آب می‌شد و با طی مسیر چندصد متری وارد مخزن آب می‌شد تا شهروندان در مواقع نیاز بتوانند از آن استفاده کنند. یکی دیگر ازعلت‌های استفاده از سقف‌های شیروانی درساخت خانه‌ها کمبود مصالح ساختمانی مقاوم در مقابل برف و باران بود. برای همین از این طریق مانع نفوذ آب به داخل خانه‌ها می‌شدند.
قنات قلعه بالا؛ بستر زندگی ساز
آب به دلیل مایه حیات بشر در همه دوره‌های تاریخی مورد اهمیت بوده است. شاید برای شهروندان منطقه ۱۸ جالب باشد که قنات اصلی قلعه یافت‌آباد که قدمت بالایی داشته و اکنون خشکیده است، از لحاظ موقعیت جغرافیایی در محدوده میدان الغدیر و درست وسط ساختمان قدیمی کلانتری ۱۵۱ یافت‌آباد قرار داشته و شهروندان سالیان سال از آب آن برای شرب و شست وشو استفاده می‌کردند. به گفته اهالی یافت‌آباد، در قدیم ساکنان محله‌های دورتر برای بردن آب با درشکه و گاری خود را به این محل می‌رساندند و تعداد دیگری از شهروندان برای شست وشوی فرش، لباس‌ها و... به اینجا می‌آمدند.