همشهری آنلاین_ رضا نیکنام: سابقه شکل‌گیری و گسترش کالبدی منطقه ۱۶ به سال ۱۲۹۹ و روی کارآمدن رضاخان برمی‌گردد و طبق آن، امسال مقارن با تولد ۱۰۰ سالگی این منطقه به حساب می‌آید. از این سال به بعد، به تبع اعمال سیاست‌های توسعه صنعتی وخدماتی، موقعیت محدوده در جنوب شهر آن زمان و همچنین قسمت جنوب بازار و قرارگیری منطقه ۱۶ در مسیر راه‌های مهم ارتباط‌دهنده تهران به نقاط جمعیتی جنوب کشور، عناصر فعالیتی و مسکونی مختلفی در گستره آن شکل گرفت که برخی از آنها تأثیری عمده بر روند توسعه کالبدی منطقه داشته‌اند. «پیمان پورنصر» شهردار منطقه ۱۶ از عناصر مهم و چگونگی تأثیر آنها بر روند تحولات کالبدی این منطقه برای ما صحبت می‌کند.
دوره تاریخی سال ۱۳۲۱ تا ۱۳۴۱
«پیمان پورنصر» می‌گوید: «واحدهای صنعتی و خدماتی شکل گرفته در دوره قبل و همچنین صنایع و واحدهای بزرگ خدماتی مانند انبارهای کالای راه‌آهن، مجتمع کارخانجات راه‌آهن، انبارهای گمرک (هرسه درمحوطه راه‌آهن)، شرکت حمل‌ونقل قندوشکر، کارخانجات دخانیات، انبار و بنگاه‌های باربری واقع در جنوب بازار در امتداد جنوبی خیابان شوش و همچنین کارگاه‌های صنعتی، بنگاه‌های باربری و انبارها در قسمت جنوب خیابان شهیدرجایی با ایجاد فرصت‌های شغلی باعث جذب و اسکان بخش مهمی از جمعیت مهاجر به تهران در گستره منطقه و توسعه کالبدی آن شدند. تأسیسات راه‌آهن، سیلو، کارخانه‌های چیت سازی، بلورسازی و کشتارگاه موجب ایجاد و توسعه جوادیه در شمال غرب به‌عنوان محله کارگرنشین و مهاجرنشین شدند.»
وی ادامه می‌دهد: «اراضی نازی‌آباد با مساحت ۳ میلیون‌مترمربع و ۲ هزار ۸۰۰ قطعه مسکونی به اندازه‌های ۲۰۰ تا ۶۰۰مترمربع برای واگذاری به کارگران و کارمندان کارخانه‌های جنوب شهر از جمله راه‌آهن، دخانیات، سیلو، بلورسازی، شرکت حمل‌ونقل قندوشکر، کشتارگاه و انبارهای گمرک تفکیک می‌شود که در فاصله کوتاهی بین سال‌های ۱۳۳۱ تا ۱۳۴۰ به زیرساخت‌وسازه‌ای عمدتاً مسکونی رفت. مجموعه آپارتمانی چهارصددستگاه نیز برای تأمین مسکن شاغلان سیلو تهران، سازمان حمل‌ونقل قندوشکر و کارخانه دخانیات توسط دولت ساخته شد. محله علی‌آباد (مجدوالدوله) نیز براثر اسکـان جمعیت مهاجر شاغل در صنایع و واحدهای خدماتی تازه تأسیس و موجود، به‌ویژه کارخانه چیت سازی، تأسیسات راه‌آهن و سیلو توسعه می‌یابد. محله‌های علی‌آباد جنوبی و احمدآباد بالا هم به واسطه صنایع و کارگاه‌های پیش گفته وهمچنین کوره‌های آجرپزی جنوب‌شرق و انبارها و صنایع تازه احداث در طرفین قسمت جنوبی خیابان شهید رجایی به وجود آمدند.»
دوره تاریخی سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷
شهردار منطقه ۱۶ عنوان می‌کند صنایع و کارگاه‌های ایجاد شده در ۲ دوره قبل و همچنین صنایع و واحدهای خدماتی تازه تأسیس همانند سنگبری‌های جنوب غـرب چهارراه فـرح‌آباد، نیروگـاه بعثت، بنگاه‌های حمل‌ونقل و سنگبری‌های جنوب‌شرق محـدوده، پایانه مسافربری جنوب، بنگاه‌های آهن‌فروشی خیابان‌های ستاره و مهرآبادی، بنگاه‌های باربری و انبارهای شمال شرق محلـه باغ آذری و شمال غرب چهارراه فرح‌آباد به لحاظ فرصت‌های شغلی‌ای که ایجـاد کردنـد، همچنان به‌عنوان مهم‌ترین عناصر تأثیرگذار بر گسترش کالبدی منطقه ۱۶ عمل کردند. وی می‌گوید: «وجود فرصت‌های شغلی ناشی از توسعه فعالیت صنایع و واحدهای خدماتی موجود همانند کارخانجات راه‌آهن، ایستگاه راه‌آهن، گمرک جنوب، چیت سازی، سیلو و کارگاه‌های صنعتی و خدماتی تازه احداث همانند نیروگاه برق بعثت، کارخانه‌های سنگبری و بنگاه‌های باربری غرب خیابان فداییان اسلام، پایانه مسافربری جنوب و بنگاه‌های باربری و انبارهای احداث شده در محل کوره‌های آجرپزی جنوب‌شرق باعث گسترش کالبدی محله‌های خزانه به سمت جنوب، علی‌آباد مجدوالدوله به سمت شمال و شرق علی‌آباد جنوبی برای پاسخگویی به نیاز مهاجران جویای کار و شاغلان صنایع و واحدهای خدماتی موجود در منطقه و همچنین واحدهای صنعتی و خدماتی تازه احداث در جنوب غرب محدوده مثل بنگاه‌های آهن‌فروشی، کارخانه‌های آرد، شرکت حمل‌ونقل قندوشکر، کارخانه‌های نان ماشینی و صنایع سنگبری ایجاد شد. مجموعه آپارتمانی و ویلایی هزاردستگاه نیز برای پاسخگویی به نیازمسکن سیل زدگان سال ۱۳۴۱ جنوب شهر، نیروهای شهربانی و تعدادی از شاغلان صنایع و واحدهای خدماتی در قسمت شمال محدوده ساخته شد.»
دوره تاریخی سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷
به تبع کندشدن آهنگ رشد و توسعه صنعتی و خدماتی تهران، قرارگیری منطقه ۱۶ در محدوده شهر و تبدیل آن به یکی از مناطق بیست‌گانه شهرداری براساس تقسیمات شهری سال ۱۳۵۹ اعمال محدودیت‌های استقرار و توسعه صنایع و واحدهای خدماتی متوسط و بزرگ‌تر سطح منطقه ۱۶ و انتقال تعدادی ازصنایع، انبارها و بنگاه‌های باربری به خارج ازمنطقه، صنایع و واحدهای خدماتی نقشی چندان جدید درتوسعه کالبدی منطقه نداشته‌اند. در این دوره، تنها توسعه کالبدی بسیار محدودی در سطح منطقه شامل ایجاد ۳ شهرک مسکونی کوچک مقیاس شهید بهشتی، سیدآباد و فهیم‌آباد صورت گرفت. این شهرک‌ها برای تأمین مسکن ارزانقیمت برای شهروندان تهرانی از جمله تعدادی از ساکنان منطقه ایجاد شدند.
دوره تاریخی سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۱
شهردار منطقه ۱۶ می‌گوید: «با تشدید محدودیت‌های اعمال شده به وسیله دولت و شهرداری تهران برای کنترل توسعه فیزیکی تهران و مهار توسعه و ایجاد واحدهای صنعتی و خدماتی در محدوده و حریم شهر و از آن جمله منطقه ۱۶ و افزایش هزینه زمین و مسکن در مناطق مرکزی و شمال تهران، عامل تأمین مسکن ارزانقیمت برای شهروندان تهران نقش بیشتری در گسترش کالبدی منطقه پیدا کرده است. بخش مهمی از توسعه‌های مسکونی در اراضی کوره‌های آجرپزی و کشاورزی قسمت جنوبی ناشی از این امر بوده است. در این زمینه شبکه‌های دسترسی نقش مهمی در مکانیابی و نحوه گسترش آنها داشته‌اند. شهرک وصال در ارتباط با دسترسی به بزرگراه آزادگان و شبکه راه‌های منتهی به خیابان‌های شهید رجایی و بهمنیارشکل گرفت. شهرک چهارده معصوم(ع) نیز در جوار خیابان فداییان اسلام ایجاد شد.»
پورنصر عنوان می‌کند: «مجتمع‌های مسکونی دانشگاه امیرکبیر، کوثر، ابریشم، چیت‌سازی و پروژه‌های انبوه‌سازی و شرق محله سیدآباد نیز به واسطه خیابان منتهی به شریان‌های اصلی منطقه ۱۶، مکانیابی و ساخته شدند تا ساکنان آنها با سهولت بیشتری به مراکز مهم فعالیتی موجود در منطقه و خارج از آن دسترسی داشته باشند. این منطقه در شمار مناطق کوچک شهر تهران بوده و در جنوب شهرتهران واقع شده است. مرتفع‌ترین نقطه منطقه با یک‌هزار و ۱۱۸ متر ارتفاع در شمال منطقه و پست‌ترین نقطه با ارتفاع یک‌هزار و ۸۶ متر در جنوب منطقه ۱۶ واقع شده است.»
دوره تاریخی سال ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۰
ایستگاه راه‌آهن عنصری مهم و تأثیرگذار بر شکل‌گیری هسته‌های صنعتی، خدماتی و گسترش کالبدی منطقه بوده است. ایجاد ایستگاه راه‌آهن درجنوب محدوده شهر و جنوب بازار باعث استقرار واحدهای صنعتی و خدماتی دیگری همچون بلورسازی، سیلوی تهران، کارخانه‌های ریسندگی و بافندگی، چیت سازی، کشتارگاه تهران، کارخانه آرد وتعدادی انبار و بنگاه باربری برای پاسخگویی به نیازهای بازار تهران در قسمت شمال شرق محدوده کنونی منطقه شد. شهردار منطقه ۱۶ عنوان می‌کند: «جاده قدیم شهرری (فدائیان اسلام) و کوره‌های آجرپزی موجود (کوره‌های حاج امین‌الضرب در محل گودهای جنوب شوش) و کوره‌های جدیدی که در اراضی پست و گود محدوده (عمدتاً درقسمت شرقی آن) برای تأمین بخشی از نیازهای توسعه شهری جدید تهران استقرار یافته‌اند نیز از دیگرعناصر مهم در گسترش کالبدی منطقه ۱۶ در این دوره بوده‌اند؛ البته با اهمیتی کمتراز راه‌آهن.»