همشهری آنلاین _ ثریا روزبهانی: به هر حال شهر به شبکه‌ای مناسب و کارا نیاز دارد تا باران ناگهانی همه را غافلگیر نکند. البته در چند سال اخیر، اقدامات و طرح‌های زیر بنایی بسیاری در مناطق غربی تهران که بزرگراه‌های شریانی شهر از آنها عبور می‌کند، اجرا شده است تا این معضلات را به حداقل برساند و اکنون شهروندان می‌توانند روزهای بارانی زیباتری را تجربه کنند. هنگام بارش، آمار حوادث به‌ویژه درباره آبگرفتگی افزایش می‌یابد و باید آماده و گوش به زنگ بود. اما بیشتر کارها را باید پیش از آغاز فصل بارندگی انجام داد.
همین بهانه‌ای شد تا سراغ رئیس‌های اداره مسیل و قنات‌های مناطق ۵، ۹، ۲۱ و ۲۲ برویم و از چند و چون فعالیتشان در روزهای بارانی گفت‌وگو کنیم. طبق آمار روزانه ۴ تن لجن و ضایعات، از لایروبی کانال‌های غرب پایتخت جمع‌آوری می‌شود که ظروف یکبارمصرف، بطری آب معدنی، دستکش و...، بخش قابل توجهی از این ضایعات را به خود اختصاص می‌دهند. شکل‌گیری و گسترش تدریجی و بی‌قاعده شهر، آن را از زیرساخت‌های کافی محروم کرده است. در چنین شرایطی، بارندگی شدید مانند هر پدیده طبیعی دیگر می‌تواند یک تهدید باشد و جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی را با دردسرهای جورواجور و دامنه‌دار مواجه کند.
بارش‌های پاییزی، برای کارکنان و مسئولان شهرداری به معنای آماده‌باش کامل است. «هاشم نصیری»، رئیس اداره مسیل و قنات‌های شهرداری منطقه ۲۲، در این‌باره می‌گوید: «زمان بارندگی شدید، اداره‌های مختلف خدمات شهری به همراه مسئولان و گروه‌های سامانه ۱۳۷ و ۱۸۸۸ در وضعیت آماده‌باش قرار می‌گیرند تا بارندگی و جاری شدن آب‌های سطحی، شرایطی بحرانی را در پی نداشته باشد. بنا به تجربه در محدوده‌هایی که از پیش شناسایی شده‌اند و احتمال آبگرفتگی وجود دارد، کارگران و عوامل خدمات شهری مستقر می‌شوند. گروه‌های گشت نیز هر روز، مشکلات را گزارش می‌کنند تا برای رفع آن اقدام فوری انجام شود.»
به گفته نصیری در منطقه ۲۲، ۷ تا ۱۰ نقطه حساس در زمان بارندگی وجود دارد که اگر به آن رسیدگی نشود، می‌تواند در زمان بارندگی آبگرفتگی‌های وسیعی را ایجاد کند. برای مثال، کانال‌های غرب، شرق و شمال دریاچه از جمله نقاط حساس منطقه در زمان آبگرفتگی به شمار می‌روند. این مسئول در ادامه می‌افزاید: «آب‌های سطحی از نقاط و انشعاب‌های فرعی بسیاری در طول ۱۲ هزارمتری مسیر، وارد کانال‌های منطقه می‌شوند که باید برای پیشگیری از آبگرفتگی معابر به‌صورت مداوم آنها را پاکسازی کنیم. چون منطقه ۲۲ در بالادست قرار گرفته است، به همین دلیل، آب‌های سطحی با آب‌های ناشی از بارندگی، ابتدا وارد کانال‌های این منطقه می‌شوند و سپس در مناطق، ۹، ۱۸ و ۲۱ جریان پیدا می‌کنند.
برای همین، باید به درستی مسیر ورودی کانال از هرگونه ضایعات، گل و لای پاکسازی شود تا در ادامه مسیر، برای سایر مناطق، آب در معابر سرازیر نشود و آبگرفتگی رخ ندهد. همچنین، مناطق دیگر نیز باید ورودی‌هایشان را بررسی کرده و لایروبی و رسوب‌برداری را به موقع انجام دهند.» ۲ مسیل «وردآورد» به طول ۳ هزار و ۵۰۰مترمربع و مسیل «کن» به طول ۷ هزار و ۵۰۰مترمربع که یکی از پرآب‌ترین و هم واریزی‌ترین رودخانه تهران است، از منطقه ۲۲ عبور می‌کنند. نصیری درباره آبگرفتگی این ۲ مسیل می‌گوید: «خوشبختانه به سبب عریض بودن، ارتفاع زیاد و نیز تازه‌ساز بودن پل‌ها، آبگرفتگی در این مسیل وجود ندارد.
معمولاً آبگرفتگی در مناطق پایین دست، اتفاق می‌افتد. مانند ریزش پل «فتح» در سال‌های گذشته که منجر به نصب پل جدید در این مسیر شد. علاوه براین در سال گذشته، در معابری مانند بزرگراه شهید «همدانی»، خیابان‌های «میرکمالی»، «طبیعت»، «طراوت»، «زحمتکش» و زیرگذر «وردیج»، شاهد آبگرفتگی بودیم، اما امسال با انجام اقداماتی، مشکل آبگرفتگی این معابر برطرف شده است.»
- مشکلات روزهای بارندگی
بنا بر اعلام سامانه فوریت‌های شهرداری، سرریز آب از نهرها، ورود گل و لای به پیاده‌رو و نفوذ آب به ساختمان، شکستگی و خطر سقوط شاخه درختان و مسدود شدن جدی‌ها با زباله موضوع اغلب پیام‌های آبگرفتگی در این روز است. «هاشم نصیری»، درباره ریختن زباله‌ها در جوی و نهرها، می‌گوید: «متأسفانه در این روزها اغلب آبگرفتگی‌ها به سبب رها کردن زباله در معابر اتفاق می‌افتد. اگر زباله‌ای روی زمین ریخته نشود، آبگرفتگی وجود نخواهد داشت. بیشتر گرفتگی معابر مربوط به ریختن ظروف یکبارمصرف به داخل جوی‌ها و نهرها است. به همین دلیل، کارگران اداره مسیل‌ها و همچنین اداره خدمات شهری برای جلوگیری از آبگرفتگی معابر به‌صورت مستمر نهرها را بازبینی و لایروبی می‌کنند.
در شرایط عادی، دوره پاکسازی نهرها، کانال‌ها و مسیل‌ها، هر ۱۰ روز یک‌بار، انجام می‌شود. اما در زمان بارندگی، گروهی در نقاط حساس و آبگیر مستقر خواهند شد. همچنین پس از بارندگی همه کانال‌ها و نهرها دوباره پاکسازی می‌شوند. هدف این است که همه کانال‌های اصلی و فرعی منطقه به‌صورت کامل لایروبی شوند و هنگام بارندگی مشکلات به حداقل برسد. به سبب تغییرات آب و هوای پایتخت که به ریزش باران‌های ناگهانی و رگبارهای تند منجر می‌شود و خسارت مختلف به بار می‌آورد. بی‌شک دفع آب‌های سطحی ناشی از این نوع بارندگی نیز دشوارتر است.»
اقدامات و طرح‌های مطالعاتی مختلفی برای کاهش نقاط آبگیر در روزهای بارانی در دستور کار مدیریت شهری است که تعریض نهرها، لوله‌گذاری، کانال‌کشی و ایجاد چاه‌های جذبی برای دفع آب‌های سطحی از جمله این اقدامات است. کارشناسان شهری معتقدند تهدید آب‌های سطحی در صورت دفع اصولی، می‌تواند یک فرصت باشد. چون این آب‌ها پس از تصفیه درلایه‌های مختلف زمین در اراضی پایینی بیرون می‌آیند و برای مصارف مختلف به‌ویژه کشاورزی استفاده می‌شوند.
- پیشگیری از آبگرفتگی میدان آزادی
اغلب آبگرفتگی‌های تکه نهم پایتخت به سبب سرازیر شدن آب‌های مناطق بالادست هم‌ـ چون منطقه ۵ است. «مسعود طلوعی»، رئیس اداره مسیل‌های منطقه ۹، در این‌باره می‌گوید: «بیشترین آبگرفتگی و آب ماندگی در سال‌های گذشته، در بخش شمالی میدان «آزادی» رخ می‌داد. اکنون با تمهیداتی که صورت گرفته از جمله آمادگی همیشگی گروه لایروبی در پیش، حین و پس از بارندگی، آبگرفتگی کاهش یافته است. همچنین، چند ماهی است که شرکت «خاکریز آب» در حال ساخت کانال جدیدی به طول بیش از ۳۰۰مترمربع است. این کانال در ضلع شمالی میدان آزادی و در بزرگراه «محمدعلی‌جناح» واقع شده و با عبور از عرض خیابان آزادی و ادامه مسیر به سمت بزرگراه شهید «آیت‌الله‌سعیدی»، آب‌های جاری از منطقه ۵ را به سوی کانال «سعیدی» هدایت می‌کند. با نهایی شدن این پروژه، دیگر شاهد آبگرفتگی در میدان آزادی نخواهیم بود.
۲ بخش این عملیات اجرایی به پایان رسیده و ۲ بخش دیگر نیز در حال اجرا است. همچنین، علاوه بر این اقدامات، معاونت خدمات شهری منطقه هم در حال جانمایی و عملیاتی کردن طرحی است که با بازشدن دریچه‌ای در سمت غرب میدان آزادی، آب‌های سطحی و بارندگی از طریق آن به کانال بزرگ «معراج» که ظرفیت آبگیری بسیاری دارد و به سمت پایین دست ادامه مسیر می‌دهد، جاری می‌شود.» به گفته طلوعی بیش از ۳۰ چاه جذبی در منطقه ۹ شهرداری فعال است. ساخت چاه‌های جذبی، جدیدترین شیوه دفع آب‌های سطحی در این محدوده محسوب می‌شوند. در واقع، هر جا که به سبب شیب‌بندی نامناسب معابر، ظرفیت کم جوی و بن‌بست بودن کوچه، امکان دفع آب‌های سطحی از طریق نهرها یا راه آب‌های کوچک وجود نداشته باشد، چاه‌های جذبی حفر می‌شوند. این چاه، گودالی با عمق ۱۰متر است که به یک انباره ۷۰ تا ۸۰ متری می‌رسد و امکان نفوذ سریع آب به‌لایه‌های زیرین خاک را فراهم می‌کند.
- ردپای کامیون‌های تخلیه چاه
به گفته طلوعی، در کنار شناسایی معابر که احتمال آبگرفتگی در آنها به هنگام بارندگی وجود دارد، ۳ محدوده هم به‌عنوان نقاط فوریتی و مهم در نظر گرفته شده که ۲ نقطه در میدان آزادی و دیگری هم در بزرگراه «یادگار امام» (ره) است. او در این‌باره می‌گوید: «دلیل آبگرفتگی ۲ نقطه میدان آزادی به سبب سرازیر شدن آب مناطق بالادست است. اما متأسفانه دلیل آبگرفتگی در بزرگراه یادگار، تعرض به حقوق شهروندی است. متأسفانه کامیون‌های تخلیه چاه، مخازن خود را در این کانال خالی می‌کنند. شهرداری برای جلوگیری از این کار، اقدامانی را انجام و به مراجع قضایی نیز مکاتبه شده و واحد حقوقی منطقه پیگیر این موضوع است. اما تاکنون برخورد قضایی با آنها نشده و همچنان به فعالیتشان ادامه می‌دهند. آنها با این اقدام، به حقوق شهروندی تعرض می‌کنند و از سوی دیگر، فعالیت آنها، سلامت شهروندان و ساکنان را در این شرایط حساس شیوع ویروس «کرونا» به خطر می‌اندازد.»
- نظارت مستمر بر پیمانکاران
۷ نقطه حساس و آبگیر در منطقه ۲۱ شناسایی شده است که برخلاف اقدامات عمرانی انجام شده در این محل‌ها، به سبب حجم زیاد آب، فقط در زمان بارش‌های شدید و نبود کشش نهرها، آبگرفتگی رخ می‌دهد. همچنین، آبگیر بودن برخی از محل‌ها نیز به سبب اجرای عملیات عمرانی و عدم تکمیل پروژه است. «امیر قاسمی»، رئیس اداره مسیل و قنوات منطقه ۲۱، درباره دلیل آبگرفتگی معابر این منطقه در زمان بارندگی، می‌گوید: «حجم زیاد آب و کشش نداشتن نهرها، احتمال مسدود شدن ورودی پل‌های عریض با زباله، احتمال گرفتگی ورودی چاه‌های جذبی و پروژه‌های عمرانی در دست اقدام، از جمله دلایل آبگرفتگی معابر منطقه است. همچنین، ۲ روددره مهم «کن» و «قوری چای» غرب تهران از مناطق بالادست ۵ و ۲۲ وارد محدوده منطقه ۲۱ شده و پس از طی مسیرهای طولانی و قابل توجه به مناطق پایین دست و حاشیه‌ای پایتخت سرازیر می‌شوند.
از آنجا که در زمان بارش‌های فصلی، امکان جاری شدن سیلاب در این روددره‌ها محتمل است، برای کنترل و پیشگیری، پاکسازی این روددره‌ها مرتب انجام می‌شود. علاوه بر این، همه حوضچه‌های رسوب‌گیر، کانال‌های سرپوشیده و تله‌های زباله‌گیر موجود در نواحی ۳ گانه منطقه ۲۱، به‌صورت روزانه و با نظارت پیمانکاران، مسیل‌ها و قنوات، پاکسازی و لایروبی می‌شوند.»
- هدایت آب‌های سطحی با ۴۱ کیلومتر مسیل و کانال
قنات یکی دیگر از مسیرهای دفع آب‌های سطحی است که در محدوده غربی پایتخت وجود دارند. به گفته «سعید احمدی» رئیس اداره مسیل‌های منطقه ۵، حدود ۵۳۰ قنات در تهران شناسایی شده است که از این تعداد، ۹۱ رشته قنات در منطقه ۵ قرار دارند. در واقع ۱۰ درصد قنات‌های تهران در این منطقه واقع شده است. این قنات‌ها بیش از ۱۲۰ کیلومتر طول داشته و اغلب آنها نیمه متروکه است. همچنین در این منطقه ۲۲ کیلومتر مسیل و حدود ۱۹ کیلومتر هم کانال روباز و بسته برای هدایت آب‌های سحطی ایجاد شده و اکنون فعال است. روددره‌های کن و فرحزاد از جمله نقاط حساس و آبگیر منطقه به شمار می‌روند. احمدی در این‌باره می‌گوید: «منطقه ۵ با توجه به توپوگرافی، موقعیت مکانی و وسعت محدوده، همواره در معرض خطر سیل و آبگرفتگی قرار دارد. از این روی مدیریت آب‌های سطحی در این منطقه دارای اهمیتی دو چندان است.
برای پیشگیری از آبگرفتگی در این منطقه ۶ حوضچه زباله‌گیر بزرگ، یک تله زباله در بزرگراه شهید اشرفی اصفهانی و ۷۷ حوضچه آرامش و کوچک در نقاط مختلف منطقه فعال و به‌صورت مدام پاکسازی و لایروبی می‌شوند. به‌طور میانگین در عملیات‌های لایروبی از کانال‌های عمومی حدود ۲ خاور زباله و ضایعات و لجن جمع‌آوری می‌شود.» کانال باکری، میان‌رود، شقایق، مرادآباد، وسک، الوند، آزادی و دره زغالی و رودخانه کن (دره زرنو)، و فرحزاد از جمله مسیل‌ها و کانال‌های منطقه ۵ هستند.
- فعالیت‌های عمرانی متوقف نمی‌شود
بارندگی، اجرای طرح‌های عمرانی را کند می‌کند، اما متوقف نمی‌کند. با این حال، مدیریت شهری درباره فعالیت‌های عمرانی حین بارندگی، دستورالعمل‌های مختلفی دارد که بر اساس آنها اجرای برخی فعالیت‌های عمرانی در فصل بارندگی ممنوع است. چاره کار هم برنامه‌ریزی دقیق و زمان‌بندی مناسب است تا پروژه‌ها سر وقت تکمیل شوند. تنها در طرح‌هایی که فوریت دارند، ساخت بناها در هر فصلی براساس ضوابط و تمهیدات معین پیگیری می‌شود. فعالیت‌های راه‌سازی و آسفالت‌ریزی نیز در فصل بارندگی شکل دیگری دارند. آسفالت‌ریزی سراسری معابر در دمای زیر ۱۰ درجه سانتی‌گراد، انجام نخواهد شد و لکه‌گیری و اجرای روکش از سوی پیمانکاران در روزهای بارانی ممنوع است. چون مرطوب بودن محل آسفالت‌ریزی به ایجاد فرورفتگی و ناهمواری در سطح معابر منجر می‌شود.
- ۱۰۰ تله زباله‌گیر
کانال‌های زیر زمینی، بهترین مسیرهای دفع آب‌های سطحی محسوب می‌شوند. بیش از ۳۰ کانال در نقاط مختلف پهنه غرب قرار گرفته است. این کانال‌ها در منطقه ۹، حدود ۳۰ هزارمترمربع، در منطقه ۲۲، حدود ۲۴ هزار متر، در منطقه ۲۱ نیز ۲۰ هزارمترمربع طول دارند. برخی کانال‌های پهنه، نوساز است و سرشاخه‌های متعددی دارند و اغلب کانال‌ها با سازه‌های محکم بتونی و قطورتر از حد نیاز، ساخته شده‌اند و حوضچه زباله‌گیر دارند. این حوضچه‌ها که به آنها «تله زباله گیر» هم می‌گویند، دسترسی کافی به مسیر کانال‌ها فراهم می‌آورند تا امکان لایروبی و جمع‌آوری زباله از مسیرهای دفع آب وجود داشته باشد. تله زباله‌گیر، قفس فلزی بزرگی است که زباله‌ها و شاخ و برگ درختان را در مسیر عبور آب‌های سطحی، یک جا نگه می‌دارد تا براساس زمان‌بندی نظافت شوند. در روزهای بارانی، تله‌های زباله‌گیر مدام تمیز می‌شوند تا آب به بیرون از حوضچه‌ها سرریز نکند. بیش از ۱۰۰ تله زباله‌گیر و حوضچه در کانال‌های پهنه غرب تهران جانمایی و مستقر شده است.
۱۶ کانال زیرزمینی در منطقه ۹ وجود دارد.
۵۹ تله زباله‌گیر و حوضچه رسوب‌گیر در منطقه ۲۲ قرار دارد.
۱۲ هزارمترمربع طول کانال‌ها و ۱۲ هزارمترمربع طول مسیل‌های منطقه ۲۲ است.
۵ تن لجن و ضایعات، روزانه از لایروبی کانال‌های پهنه غرب جمع‌آوری می‌شود که ظروف یک‌بار مصرف، بطری آب معدنی، دستکش و ماسک، بخش قابل توجهی از این ضایعات را به خود اختصاص می‌دهند.