همشهری آنلاین _ ثریا روزبهانی: بیش از ۵ دهه از ساخت این بلوک‌های نارنجی رنگ می‌گذرد و اکنون این هزار و ۵۰۰ خانه، سال‌ها است که به سرپناه همیشگی برای ۵ هزار نفر تبدیل شده و زندگی در میان بافت‌های فرسوده‌اش همچنان جریان دارد. با گشتی کوتاه به وضوح می‌توان ترک‌های عمیق را بر روی در و دیوار این ساختمان‌ها مشاهده کرد و به فرسوده بودن و قدمت زیاد آن پی برد. در حالی که بافت فرسوده بیست و دومین تکه از پازل پایتخت در مقایسه با سایر مناطق شهر حتی به یک‌درصد هم نمی‌رسد و از آن به‌عنوان جوان‌ترین منطقه کلانشهر نیز یاد می‌شود. در واقع پیکانشهر فرسوده، وصله‌ای نامتوازن و متضاد برای منطقه ۲۲ است. شاید همین مسئله موجب شده باشد تا نوسازی این بلوک‌های مسکونی به یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی مسئولان شهری، اعضای شورای‌شهر و شهردار منطقه تبدیل شود.
«قهرمان سائیلی جبیند»، دبیر شورایاری محله «سروآزاد»، درباره مشکلات این شهرک مسکونی می‌گوید: «چندسالی اعضای شورای شهر، برسر باغ بودن یا باغ نبودن این محدوده اختلاف نظر داشتند. پس از اینکه پیکانشهر از حالت باغ خارج شد، اکنون شرکت «ایرانخودرو» برای نوسازی، موانعی را پیش روی ساکنان و پیمانکاران قرار داده است. ایرانخودرو خود را مالک می‌داند و باور دارد، مشاعات را واگذار نکرده و فقط ملک آپارتمانی را واگذار یا فروخته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد خانه‌های این شهرک در متراژهای مختلف از ۴۵، ۵۵، ۶۸، ۸۴ و ۹۳ و ۱۰۱ متری است که نزدیک به ۶۰درصد ساکنان آن را افرادی غیر از کارگران ایرانخودرو تشکیل می‌دهند.
چون این شهرک مشاعات و تأسیسات دارد و اگر هم بخشی برای مدارس، مسجد، خیابان در نظر گرفته شود، با توجه به میزان تراکم که شهرداری به تصویب رسانده (۲۰۰درصد)، برای سرمایه‌گذار نوسازی این خانه‌ها به صرفه نیست. در حالی که ۲ قنات آب از زیر چند بلوک عبور می‌کند که سستی ساختمان‌ها را دوچندان کرده است.
حتی سال ۱۳۹۲ زیر بلوک ۵۴ به سبب عبور کانال آب، خالی شد که با همکاری شهرداری توانستیم آن را مقاوم‌سازی کنیم. اما این تنها داروی مسکن است و باید راهکار اساسی پیدا کرد.»
- پیکانشهر، باغ نیست!
به گفته «محمد سالاری»، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر تهران، وضع منازل در بافت فرسوده پیکانشهر به قدری نابسامان است که ساکنان مجبور شده‌اند برای جلوگیری از تخریب منازلشان به آنها «بتن» تزریق کنند. او درباره پرونده پیکانشهر در شورای اسلامی شهر تهران، در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: «از سال‌های پیش به کمیسیون ماده ۷ اعلام شده بود که در محدوده پیکانشهر به مساحت ۲۲۰ هزار و ۹۱۲مترمربع، یک هزار و ۹۰۶ اصله درخت وجود دارد و به همین دلیل، «غیر باغ» محسوب می‌شود. چراکه حد نصاب درختان این مجموعه با توجه به سطح اشغال باید ۱۱ هزار و ۵۸۴ اصله درخت باشد.
با توجه به این موضوع که در این زمین، بلوک‌های ساختمانی قرار دارد و مردم زیادی در واحدهای مسکونی کوچک مقیاس این شهرک زندگی می‌کنند، مقرر شد تا با همکاری ستاد «بازآفرینی شهری»، نسبت به تخریب و نوسازی این شهرک اقدام شود. همچنین، به دلیل اینکه چندین هزار نفر از نوسازی این محدوده و بهبود شرایط سود می‌برند و از سویی دیگر موجب نوسازی این بافت ناپایدار می‌شود، کمیسیون شهرسازی اعلام کرد که این ملک باغ نیست.»
- بهبود کیفیت زندگی پیکانشهری‌ها
«زهرانژادبهرام»، عضو دیگر شورای اسلامی شهر تهران، درباره شرایط بافت مسکونی فرسوده پیکانشهر در گفت‌وگو با همشهری محله می‌گوید: «از عمر این شهرک بیش از ۶۰ سال می‌گذرد. اکنون هزاران نفر در این شهرک زندگی می‌کنند و ممکن است خانه‌هایشان فرو بریزد. به سبب فرسودگی و کهنگی تأسیسات در این شهرک، هرچند روز یکبار، شاهد مسدود شدن و بالا آمدگی فاضلاب هستیم. یا در یکی از بلوک‌ها، ساختمانی ۴ طبقه به سبب شدت فرسودگی مانند برج «پیزا» کج شده است.» او در ادامه به نوسازی این بافت چند هکتاری اشاره می‌کند و می‌گوید: «همه مسئولان تلاش دارند تا در راستای بهبود کیفیت زندگی در این شهرک اقدام و یک به یک موانع را برطرف کنند.
یکی از این موانع مربوط به تصمیم شورای‌شهر بود؛ چراکه براساس طرح تفصیلی شهر تهران، پیکانشهر باغ تعیین شده و به همین دلیل باید از ضوابط باغها پیروی می‌کرد و بی تردید نمی‌توانستند به اتکای ضوابط باغ، نسبت به نوسازی این شهرک ۱۵۰۰ خانواری اقدام کنند، در حالی که درخت چندانی نیز در این محدوده وجود نداشت و در طول زمان، درختان از بین رفته بودند. پس از بررسی تخصصی و از آنجایی که این شهرک حدنصاب درختان را نداشت، رأی به غیرباغ بودن این شهرک به شرط حفظ درختان موجود دادند.»
- شورای‌شهر آماده است
نژاد بهرام با تأکید برحمایت مدیریت شهری پایتخت از طرح نوسازی پیکانشهر می‌گوید: «شهرداری و شورای‌شهر تهران آماده آغاز نوسازی این شهرک هستند و نوسازی آن در اولویت برنامه‌های مدیریت شهری است. اکنون باید سازنده و توسعه گر، طرح‌های خود را برای بررسی به شهرداری منطقه ۲۲ و نهادهای مربوطه ارائه بدهند تا اقدامات لازم برای نوسازی این شهرک انجام شود. به سبب اهمیت این موضوع و به سرانجام رسیدن مراحل اجرایی نوسازی پیکانشهر، شهرداری و شورای‌شهر تهران نیز بر موضوع تعیین تکلیف این شهرک نظر ویژه دارند. به همین دلیل، برای تسریع در روند امور اجرایی مرتبط با پیکانشهر و هرگونه مکاتبه و اطلاعاتی که در این‌باره رد و بدل می‌شود، باید به عوامل ذیربط گزارش داده شود. همچنین، می‌توان برای ساماندهی مسائل و مشکلات پیکانشهر از ظرفیت‌های فکری، دانشی و تجربی سازمان بازآفرینی و در صورت امکان از تسهیلاتی که دولت برای بازآفرینی در اختیار می‌گذارد نیز استفاده کرد.»
- نوسازی در گرو تصویب طرح در کمیسیون ماده ۵
بیش از ۱۵۰۰ خانه فرسوده در منطقه پیکانشهر تهران قرار است تبدیل به ۳۵۰۰ واحد مسکونی جدید شوند. «علی نوذرپور»، شهردار منطقه ۲۲، درباره دلیل ساخت‌وساز این حجم انبوه، می‌گوید: «تعداد واحدهای مسکونی و سرانه‌های خدماتی، تابعی از تراکم پهنه‌بندی عرصه است. هم‌اکنون براساس آخرین پایش طرح تفصیلی ویژه منطقه ۲۲، پهنه عرصه پیکانشهر (۲۳۱ آر) لحاظ شده و برای صدور پروانه ساختمانی برای این قبیل املاک به طرح موضوع در کارگروه‌های کارشناسی اداره کل شهرسازی و طرح‌های شهری معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران و در نهایت تصویب طرح در کمیسیون ماده ۵ براساس مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی نیاز است.»
نوذرپور به این سؤال که آیا اجرای این طرح با میزان و سیاست‌های بارگذاری جمعیت در منطقه ۲۲ و طرح تفصیلی این منطقه مغایرت ندارد، پاسخ می‌دهد: «مسلم است که یکی از مسائل مهم در برنامه‌ریزی شهری، موضوع جمعیت و جمعیت‌پذیری منطقه بوده و هست. به همین دلیل، بیشک این موضوع در بررسی‌های کارشناسی کارگروه‌های تخصصی و نیز در مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی لحاظ شده است. در حال حاضر، درباره اجرایی شدن آن تا تصویب طرح بازآفرینی پیکانشهر در کمیسیون ماده ۵، درباره شیوه اقدام صحبتی نمی‌توان کرد.»
- تسهیلات مطابق با طرح تفصیلی ویژه
به گفته شهردار منطقه، شورای عالی شهرسازی و معماری برای نوسازی بافت فرسوده، خدماتی ارائه می‌دهد که این خدمات مطابق با طرح تفصیلی ویژه است. نوذرپور می‌گوید: «در این طرح، تسهیلاتی برای نوسازی واحدها در نظر گرفته شده است، اما این تسهیلات نباید بیش از آن چیزی باشد که در طرح تفصیلی جدید آمده است، چون اگر تراکم بیش از میزان تعیین شده، داده شود، بارگذاری جمعیت در این شهرک افزایش می‌یابد و مسلماً رفت‌وآمد برای ساکنان منطقه دشوار می‌شود.» این در حالی است که براساس مصوبه شورای عالی شهرسازی در طرح تفصیلی منطقه ۲۲، خانه‌های پیکانشهر باید به ۵ هزار واحد برسد و مجریان پروژه همچنین اعتقادی دارند، چون از نظر اقتصادی برای آنها به صرفه نیست.
- سازندگان پیکان در پیکانشهر
بیش از نیم قرن پیش که خودرو «پیکان» در کارخانه بزرگ «ایران ناسیونال» به تولید انبوه رسید و کارگران بسیاری در این بخش مشغول کار شدند، در جوار کارخانه، شهرکی مسکونی هم برای کارگران ساخته شد و نامش را «پیکان شهر» گذاشتند. پیکانشهر از نخستین شهرک‌های مسکونی در جاده «کرج» محسوب می‌شود.
برادران «خیامی»، صاحبان کارخانه ایران ناسیونال، چون اهل شهرستان «مشهد» بودند، ابتدا برای کار در کارخانه تنها از کارگران مشهدی و شهرهای اطراف آن استفاده می‌کردند. به این صورت که هرچند ماه یکبار عده‌ای را به خرج کارخانه برای استخدام با قطار به تهران می‌آوردند. بعدها با گسترش کارخانه و تولید بیشتر، عده‌ای کارگر از شهرهای دیگر کشور نیز در این کارخانه مشغول به کار شدند. صاحبان ایران ناسیونال همراه با توسعه روزافزون کارخانه، زمین‌هایی در اطراف کارخانه خریدند و با ساخت شهرک پیکان شهر، کارگران و کارفرمایان این کارخانه خودروسازی در آن ساکن شدند. صاحبان این کارخانه باور داشتند ساخت این کاشانه‌ها موجب می‌شود تا وقت کارگران برای رفت‌وآمد به هدر نرود و آنها با استراحت در منازل سازمانی کارخانه، با انرژی و توان بیشتری، روزکاری خود را آغاز کنند.
برای همین، شرکت ایرانخودرو، کار ساخت شهرک پیکانشهر را در سال ۱۳۴۶ در ۷۱ بلوک، ۴ طبقه‌ای آغاز کرد و در سال ۱۳۵۲ کارکنان در این شهرک ساکن شدند. در سال ۱۳۸۲ خانه‌های شهرک به‌صورت مزایده به کارکنان و حتی افرادی که جزو مجموعه ایرانخودرو نبودند، واگذار شد.
- منطقه ۹ فرسوده‌ترین منطقه غرب تهران
در سال ۱۳۹۶ نوسازی متفاوت بافت فرسوده در قالب برنامه ملی بازآفرینی شهری آغاز و قرار شد این کار طی ۵ سال انجام شود، اما با وجود این برنامه هنوز اتفاق چشمگیری در این زمینه رخ نداده است. اکنون فرسودگی بافت مسکونی یکی از مشکلات اصلی برخی از مناطق غرب پایتخت محسوب می‌شود. همچنین، معضلاتی شامل فضاهای بی‌دفاع شهری و آلودگی‌های بصری در این مناطق زاییده و معلول از این مشکل است. مناطق غربی شهر تهران مانند ۵، ۲۱ و ۲۲ در مقایسه با سایر مناطق شهر، وضعیت مطلوب‌تری در این زمینه دارند. اما برخلاف این ۳ منطقه غربی، آمار بافت‌های فرسوده مسکونی در منطقه ۹، ده‌ها برابر بیشتر است.
برای مثال، اغلب محله‌های منطقه ۹ با این مشکل
روبهرو و دست به گریبان هستند. ممکن است بافت فرسوده در محله‌هایی مانند «شهید دستغیب» بیشتر و در محله «استاد معین» کمتر یا پنهان‌تر باشد. خیابان و کوچه‌هایی با عرض کم و خانه‌ها و مغازه‌هایی با معماری قدیمی که معمولاً از استحکام کافی نیز برخوردار نیستند. فرسودگی این منطقه علاوه بر ایجاد مشکلات فراوان برای ساکنانش، به افزایش هرچه بیشتر فاصله بین محله‌های شهر منجر می‌شود و آنها را به ۲ قطب کاملاً متضاد تبدیل می‌کند.
- کمترین و بیشترین میزان فرسودگی در غرب تهران
آنگونه که آمارها نشان می‌دهند، اکنون منطقه ۵ با ۶. ۷ هکتار، منطقه ۲۱ با ۶. ۲ هکتار و منطقه ۲۲ با ۹.۰ هکتار در مقایسه با سایر مناطق، کمترین میزان تراکم بافت فرسوده را به خود اختصاص داده‌اند. اما منطقه ۹ با بیش از ۱۴۶ هکتار بافت مسکونی فرسوده، فرسوده‌ترین منطقه پهنه غرب به شمار می‌رود و باید نونوار شود.