همشهری آنلاین_حسن حسن‌زاده: اگرچه امروز محله اراج هم پر شده از برج‌ها و آپارتمان‌های مسکونی که چهارگوشه محله را تسخیر کرده‌اند اما باغ‌های به جا مانده از روزگار قدیم اراج هنوز هم یاد و خاطره آن روزهای پررونق را برای اهالی زنده می‌کند. روزگاری که کافه‌های اراج با دوغ‌های منحصربه‌فرد خود دل اهالی تهران و شمیران را برده و تا چشم کار می‌کرد همه‌آبادی پر بود از درختان رنگارنگ میوه. «با داریوش شهبازی» تهران‌شناس برگ‌هایی از تاریخچه پر و پیمان این‌آبادی کوچک را بررسی کردیم.
همین چند کوچه‌باغ محله اراج که غریبانه در میان برج‌ها و آپارتمان‌های مسکونی محله محصور شده‌اند یادگار این‌آبادی قدیمی شمیران هستند؛ روزگاری که اراج روستای کوچکی بود در ۶ کیلومتری تجریش و در مسیرآبادی‌های سوهانک و جاده لشکرک. آن روزها اراج و باغ‌های کوچک و بزرگش استراحتگاه مسافرانی می‌شد که بار سفر به لواسان بسته بودند.
شهبازی می‌گوید: «در تهران قدیم که خبری از وسایل نقلیه موتوری نبود، اراج به‌عنوان یکی ازآبادی‌های کوچک اما خوش آب و هوای شمیران، استراحتگاه مسافران لواسان بود. تهرانی‌ها در مسیر عبور از جاده لشکرک و رسیدن به لواسان، در اراج توقف می‌کردند. در منابع تاریخی اسناد بسیاری وجود دارد که روستای خوش آب و هوای اراج در دوره قاجار محل تفرج اهالی تهران و حتی شمیرانی‌ها بود.» اما در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، اراج بیش از همیشه مورد توجه اهالی تهران و شمیران قرار گرفت و پاتوق‌ها و استراحتگاه‌هایش رونق بیشتری پیدا کرد.
شهبازی ادامه می‌دهد: «در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم بود که قهوه‌خانه‌ها و کافه‌های بسیاری در شمال روستای اراج برای پذیرایی از مسافران لواسان و میزبانی از تهرانی‌ها و شمیرانی‌ها ساخته شد. در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ تفرجگاه‌های اراج بیش از هر چیز با دوغ معروف این‌آبادی قدیمی سر زبان‌ها افتاد.
دوغ اراج آنقدر میان تهرانی‌ها و شمیرانی‌ها طرفدار پیدا کرد که شمار زیادی از تهرانی‌ها تنها به هوای صرف غذا و نوشیدن دوغ اراج گذرشان به این روستای کوچک می‌افتاد. قهوه‌خانه‌های قدیمی اراج با آب گوارای قنات و ماستی که از شیر محلی تهیه می‌شد دوغ درست می‌کردند. دوغ اراج خیلی زود جای خود را میان تهرانی‌ها و شمیرانی‌ها باز کرد و در دهه ۴۰ هم یک کارخانه تولید دوغ در اراج تأسیس شد. دوغ ۵ ریالی اراج، آخر هفته‌ها خانواده‌های بسیاری را به این‌آبادی می‌کشاند و اراج را بیشتر از گذشته به پاتوق تهرانی‌ها و شمیرانی‌ها تبدیل کرد.»
- آخرین بازمانده باغ‌های سرسبز اراج
کوچه «باغ سبز» همان کوچه دل‌انگیز ضلع جنوب باغ حاج حسینی کنی، اکنون نمادی از این‌آبادی قدیمی و یادگار دوران گذشته اراج است. دیوار کاهگلی این کوچه‌باغ یادآور روزگاری است که اراج به باغ‌های میوه پرشمار و درختان قدبرافراشته‌اش معروف بود و آب قنات قدیمی اراج پای این درختان تنومند می‌ریخت. شهبازی می‌گوید: «باغ‌های اراج تمایز اساسی با باغ‌های‌آبادی‌های کوهپایه‌ای شمیران داشت. هر چقدر اهالی آن‌آبادی‌های کوهپایه‌ای برای کاشت درختان مثمر در زمین‌های شیب‌دار کار دشواری پیش رو داشتند، در اراج زمین‌های مسطح فراوانی برای باغداری وجود داشت.
به همین دلیل اراج پر شده بود از باغ‌های میوه فراوان که معروف‌ترین آنها باغ‌های حاج حسین کنی، شاهین، ارامنه و برال یهودی بود. در اطراف اراج هم باغ بزرگ دیگری به نام باغ لارک وجود داشت که سرهنگ حسن ارفع صاحب آن بود. در همین باغ بود که نخستین گاوداری مدرن منطقه تأسیس شد.» اما از میان باغ‌های پرشمار اراج، اکنون می‌شود از باغ حاج حسین کنی در نزدیکی مسجدجامع اراج سراغ گرفت.
اگرچه شمار زیادی از درختان گردو، خرمالو، سیب و گیلاس این باغ هم مثل دیگر باغ‌های اراج از بین رفته است اما هنوز هم درختان تنومند به جا مانده از آن باغ خاطره‌انگیز، اهالی اراج را با خود به روزگار گذشته محله می‌برد.
«هادی کاشانی» از اهالی قدیمی اراج می‌گوید: «حاج حسین کنی یکی از واقفان بزرگ اراج بود که عایدی این باغ را برای برگزاری مجالس عزاداری محرم در مسجدجامع و اطعام اهالی در ماه مبارک رمضان وقف کرد.» با اینکه شماری از درختان این باغ در اثر کم‌توجهی از بین رفته‌اند اما قرار است بخشی از باغ حاج حسینی کنی به بوستانی سرسبز تبدیل شود و در اختیار اهالی اراج قرار بگیرد.
- بررسی یک نظریه درباره وجه تسمیه اراج
محله اراج امروزی در قیاس با دیگرآبادی‌های قدیم شمیران، نام متفاوتی دارد. اگرچه در منابع تاریخی سند قطعی از علت نامگذاری این‌آبادی وجود ندارد، اما بررسی روایت‌های احتمالی خالی از لطف نیست.
شهبازی می‌گوید: «اگرچه درباره وجه تسمیه اراج سندی در دست نیست ولی در جست وجوی علت نامگذاری این‌آبادی می‌توانیم به واژه عُراج به معنی کفتار اشاره کنیم. نگاهی گذرا به طبیعت شمیران نشان می‌دهد که تپه‌ماهورها و اراضی خارج از محدوده روستایی این‌آبادی‌ها پر از حیوانات و جانوران وحشی بود.
وجود شکارگاه‌هایی در محدوده ولنجک امروزی یا شکارگاهی در سلطنت‌آباد که پاتوق دکتر فوریه پزشک ناصرالدین‌شاه بود دلیلی بر این مدعاست. به‌عنوان مثال در محدوده محله امروزی اختیاریه تپه‌هایی وجود داشت که به دلیل وجود شغال‌های بسیار، میان اهالی به شغال‌آباد شهرت پیدا کرد. بنابراین یکی از احتمالات درباره علت نامگذاری اراج شاید وجود کفتار در اراضی خارج از محدوده روستایی این‌آبادی باشد. زیرا این نوع از نامگذاری در تهران قدیم و نیز در دیگر نقاط ایران رایج بود. هرچند این ادعا هنوز سند قطعی ندارد و همچنان علت نامگذاری اراج محل ابهام است.»
با وجود این، نام اراج در منابع معتبر تاریخی بارها تکرار شده و در اسناد ملکی پایتخت در دوره ناصری هم نام این‌آبادی قدیمی آمده است.
شهبازی که در کتاب تهران‌نامه به تفصیل به تاریخچه و مالکیت اراضی اراج در دوران ناصری پرداخته است، از مالکان نخست این‌آبادی قدیمی شمیران می‌گوید: «آبادی اراج در میانه‌های دوره ناصری به حاکم کرمان یعنی حاج ابراهیم خان ظهیرالدوله تعلق داشت. ظهیرالدوله، املاک اراج را به محمدحسین خان منگنه فروخت و کمی بعد هم در سال۱۳۲۶ شخصی به نام برال یهودی مالک بخش عمده اراضی اراج شد.» روستای کوچک اراج در همان سال‌هایی که از مسافران و گردشگران تهرانی و شمیرانی میزبانی می‌کرد جمعیت بسیار کمی داشت. شهبازی می‌گوید: «این روستای کوچک در سرشماری اواخر دهه ۲۰، تنها ۳۰۰ نفر جمعیت داشت. جمعیتی که علاوه بر ساکنان اولیه اراج از مهاجران لواسانی و طایفه‌ای از ملایر تشکیل می‌شد.»