همشهری آنلاین_حسن حسن‌زاده: اگرچه این‌آبادی کوچک در اواخر دوره قاجار با ورود رجال سیاسی به آن محدوده به شهرت بیشتری رسید ولی بخش‌های زیادی از اراضی آن در طرح ساخت کاخ سعدآباد قرار گرفت و حالا دیگر جز نامی از آن باقی نمانده است. تاریخچه این‌آبادی کوچک در بیخ گوش تجریش را در گفت‌وگو با «داریوش شهبازی» تهران‌شناس بررسی کرده‌ایم.
چنارهای تنومند حاشیه خیابان طاهری و معابر اطراف آنکه رهگذران و گردشگران را به کاخ سعدآباد راهنمایی می‌کنند، آخرین بازمانده‌های‌آبادی کوچک جعفرآباد هستند. روستایی که اگرچه در مقایسه با دیگر روستاهای شمیران قدمت زیادی نداشت اما پر بود از درختان انبوه و کشتزارهایی که نماد این‌آبادی قجری بودند. شهبازی از قدمت جعفرآباد می‌گوید: «این‌آبادی در فهرست روستاهای قدیمی و تاریخی شمیران جایی ندارد.
به‌طور کلی در گستره تهران و شمیران، قدمت بیشتر روستاهایی که پسوندآباد دارند به دوره قاجار برمی‌گردد. روستای جعفرآباد هم به‌عنوان یک‌آبادی کوچک که وابستگی بسیاری به‌آبادی تجریش داشت در دوره قاجار پا گرفت و به تدریج اواخر همین دوره نامش بر سر زبان‌ها افتاد. همچنین از نشانه‌های‌آبادی‌های قدیمی شمیران وجود بازار یا بازارچه، مسجد یا حتی بقعه امامزادگان، پاتوق‌ها و اماکن گردهمایی روستاییان است؛ عناصری که‌آبادی کوچک جعفرآباد از آنها بی‌بهره‌بود.»
با وجود این، زمین‌های کشاورزی و باغ‌های انبوهی در جعفرآباد وجود داشت که محل کشت و زرع کشاورزان، باغداران و ساکنان این‌آبادی کوچک بود. باغ‌ها و زمین‌های کشت و زرعی که اکنون به جز چنارهای به جا مانده در حاشیه خیابان‌های بالادست تجریش و درختان کاخ سعدآباد، دیگر نشانی از آنها باقی نمانده است.
- وقتی جعفرآباد به کاخ سعدآباد پیوست
در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ با توسعه شهر و شروع ساخت‌وسازها به تدریج بسیاری ازآبادی‌های شمیران سر و شکل شهری پیدا کردند و اکنون همه آن‌آبادی‌ها به نام یکی از محله‌های شمال شهر شناخته می‌شوند. این میان نامی ازآبادی کوچک جعفرآباد در شمال تجریش وجود ندارد.
زمین‌های روستایی که از جنوب به میدان تجریش و از غرب به رودخانه جعفرآباد محدود می‌شد و روزگاری با باغ‌های انبوه و زمین‌های کشاورزی‌اش نامی برای خود دست و پا کرده بود در دل کاخ سعدآبادآباد قرار گرفت و بخشی از این کاخ اعیانی شد. شهبازی می‌گوید: «پس از تشکیل حکومت پهلوی و ساخته شدن کاخ سعدآباد در دوره رضا شاه، بخش اعظم زمین‌های روستای جعفرآباد در محدوده طرح کاخ سعدآباد قرار گرفت.
اکنون ۲ دروازه قدیمی شرق کاخ سعدآباد هنوز به نام جعفرآباد معروف است و تنها یادگار آن‌آبادی کوچک در اطراف کاخ سعدآباد محسوب می‌شود.» چنارهای تنومند و درختان انبوه کاخ سعدآباد هم نشانه‌های دیگری ازآبادی جعفرآباد هستند. شهبازی می‌گوید: «رضاخان پیش از اینکه به سلطنت برسد، ۲ سال بعد از کودتای ۱۲۹۹ به فکر خریدن باغی در مناطق ییلاقی اطراف تهران افتاد و مشاورانش مناطق مختلفی مثل کرج، رودهن و شمیران را به او پیشنهاد کردند.
او سال ۱۳۰۱ به پیشنهاد شخصی به نام حاج محمود کشتکار که از مالکان بزرگ اراضی محمودیه و متولی تکیه بالای بازار تجریش بود باغی را در حوالی تجریش خرید. نخستین باغ تجریش که رضاخان مالک آن شد باغ علی خان والی بود و میرزا جعفرخان معمار، معمارباشی مشهور تهران هم بنای داخل باغ را برای او مرمت کرد و توسعه داد. اگرچه این باغ به نخستین اقامتگاه تابستانه رضاخان تبدیل شد اما اطرافیانش باغ‌ها و اراضی اطراف آن را برای او خریداری کردند تا به تدریج محدوده کاخ سعدآباد تعیین شود. در میان این باغ‌ها اراضی مثل مغ‌محله، شاه‌محله و البته بخش زیادی از زمین‌های‌آبادی جعفرآباد هم وجود داشت که همگی در محدوده کاخ سعدآباد قرار گرفتند.»
- از سینمای تابستانه تا گورستان ظهیرالدوله
اگرچه در میان اسامی رسمی محله‌های شمال شهر نامی از روستای جعفرآباد دیده نمی‌شود، اما هنوز برخی اماکن و گذرهای این‌آبادی در دل دیگر محله‌ها وجود دارد. در شمال میدان تجریش و در زمین‌هایی که یک روز به نام اراضی جعفرآباد بود سینمایی وجود داشت که تابستان‌ها از فیلم‌بازها میزبانی می‌کرد.
شهبازی در این‌باره می‌گوید: «طی سال‌های دهه ۳۰ در ضلع شمال میدان تجریش یک سینمای روباز تأسیس شد. سینمای تابستانه بهار که در فصل گرما پذیرای علاقه‌مندان به سینما بود. این سینما که در اراضی جعفرآباد قرار داشت سال‌هاست تعطیل شده و بنای آن هنوز در شمال میدان تجریش وجود دارد.» اگر از ماجرای نام کوچه ناودانک و قنات قدیمی آن در محدوده سه‌راه گورستان ظهیرالدوله بگذریم، این گورستان قدیمی هم یکی دیگر از اماکن معروف محدوده روستای جعفرآباد بود.
گورستانی که اکنون بخشی از محله امامزاده قاسم(ع) امروزی است. شهبازی می‌گوید: «گورستان مشهور ظهیرالدوله که محل دفن چهره‌های معروف دوران قاجار و دهه‌های پس از آن است یکی دیگر از اماکن روستای جعفرآباد بود که در ضلع شمال این راضی قرار داشت.»
- میزبان بنجامین
اگرچه روستای جعفرآباد در دوره قاجار پا گرفت اما این‌آبادی از دوره ناصری با ورود رجال سیاسی به اراضی آن، به‌عنوان یکی ازآبادی‌های کوچک شمال تجریش به شهرت رسید و نامش سر زبان‌ها افتاد. شهبازی می‌گوید: «روستایی که تا پیش از دوره قاجار نامی از آن وجود نداشت به تدریج از اواخر دوره قاجار باآباد شدن زمین‌های اطراف به دست رجال سیاسی شهرت پیدا کرد.
پیش از همه، محمدشاه قاجار در حوالی جعفرآباد کاخ محمدیه را بنا کرد و سپس صدراعظم او حاجی میرزا آقاسی هم کاخ دیگری اطراف روستای جعفرآباد ساخت. به تدریج پای دیگر رجال سیاسی مثل معیرالممالک هم به زمین‌های اطراف جعفرآباد باز شد و باغ‌ها و زمین‌های کشت و زرع این‌آبادی کوچک به نامی آشنا برای تهرانی‌ها تبدیل شد.» شاید یکی از مهم‌ترین عوامل رونق و شهرت جعفرآباد میزبانی از نخستین سفیر آمریکا در ایران بود.
شهبازی ادامه می‌دهد: «جعفرآباد در دوره ناصرالدین‌شاه بیش از هر دوره دیگری معروف شد. در این دوران و در سال ۱۸۸۴ ساموئل گرین بنجامین نخستین سفیرآمریکا وارد ایران شد. او در تهران اقامت داشت اما برای اقامت تابستانی باغ آقا رجب در روستای جعفرآباد را اجاره کرد. سکونت نخستین سفیر آمریکا در اراضی روستایی جعفرآباد باعث شد نام این روستا و باغ‌های سرسبزش بیش از گذشته میان تهرانی‌ها و البته رجال سیاسی آن دوران معروف شود.»