همشهری آنلاین_ راحله عبدالحسینی: این روستای خوش آب و هوا و به دور از غوغای شهر به دلیل آب گوارا و خاک حاصلخیز، محل سکونت شده بود. حالا در سوهانک سرسبز برج‌های سربه فلک کشیده و شهرک‌های مسکونی را می‌بینیم و برای دیدن بافت سنتی محله و چنار قدیمی آن باید لابه‌لای آپارتمان‌های چندین طبقه بگردیم. با این حال این دورترین روستای شمیران به تجریش، هنوز هم به خاطر هوای تازه و منظره بکر پرطرفدار است. در این گزارش هویت این محله قدیمی را بازخوانی می‌کنیم ...
محله سوهانک در ناحیه ۹ شهرداری منطقه یک و به عبارتی در شرقی‌ترین قسمت منطقه قرار دارد. محدوده سوهانک امروزی از جنوب به بلوار ارتش، از شمال به دامنه جنوبی البرز و از شرق به گردنه قوچک منتهی می‌شود. «داریوش شهبازی» تهران‌شناس و نویسنده کتاب «تهران نامه» درباره سوهانک می‌گوید: «سوهانک یکی ازآبادی‌های مهم شمیرانات در ارتفاع هزار و ۸۰۰ متری از سطح دریا واقع شده است. همواره از این روستای مصفا، دید و منظره خوبی از تهران دیده می‌شود. سوهانک شرقی‌ترین‌آبادی دامنه جنوبی کوه‌های شمیران است. بعد از سوهانک دیگرآبادی نداریم و وارد گردنه قوچک و بعد از طی مسافتی وارد محدوده لواسانات و اوشان و فشم می‌شویم. ساخت مسجدجامع در روستای سوهانک بر داشتن جمعیت قابل توجه و اعتبار این روستا دلالت دارد. علاوه بر این سوهانک حسینیه، تکیه، حمام، قبرستان، آسیاب و قنات دارد؛ دلیل دیگری که برای اثبات قدمت سوهانک جمعیت آن است. در مرور نشانه‌های قدمت سوهانک نباید از چنارهای کهنسال غافل شد؛ برای چنار مسجدجامع سوهانک قدمت ۹۰۰ سال را تخمین زده‌اند. » حسین سوهانی از اهالی قدیمی سوهانک از خاطراتش راجع به قدیم محله می‌گوید: «وقتی از بزرگ‌ترها راجع به درخت چنار می‌پرسیدیم می‌گفتند از وقتی یادمان می‌آید درخت اینجا بوده و ما هم که از پدرمان می‌پرسیدیم همین را می‌گفتند. یک بار یادم هست محیط درخت را اندازه گرفتیم و ۱۱ متر بود. اگر هر متر را صد سال از عمر درخت در نظر بگیریم قدمت درخت مشخص‌می‌شود. »
زبان تاتی، زبان مردم روستای سوهانک
«نشانه‌هایی در روستای سوهانک موجود است که ساکنان اولیه این محدوده را تاتی عنوان می‌کند. » شهبازی با بیان این جمله ادامه می‌دهد: «تاتی از لهجه‌های قدیمی فارسی باستان و به مازنی و گیلکی نزدیک است. زبان تاتی بسیار گسترده بوده و از اصفهان تا شمال ایران تات زبان‌ها ساکن بودند که نیمی از ایران را دربرمی‌گرفت. در حال حاضر ۴۰۰ هزار تات زبان در ایران زندگی می‌کنند. منشأ و تبار تات‌ها به دوران مادها مرتبط است. اما یکی از نشانه‌های تات زبان بودن سوهانکی‌ها محلی به نام سوته بیشه در سوهانک است. سوته کلمه‌ای تاتی و به معنای سوخته است. نشانه دیگر ک تصغیر است که در سوهانک به کار رفته است و در زبان تاتی رایج است. »
- سوسوی چراغ خانه‌ها
در بررسی وجه تسمیه محله‌های قدیمی به باورهای مردمی بر می‌خوریم که با تورق کتاب‌های تاریخی چندان مطابقت ندارد. شهبازی به برخی از این باورها که بین مردم رواج دارد اشاره می‌کند: «برخی می‌گویند سنگی بسیار سخت و سنگین در کوه اطراف سوهانک قرار دارد که ساییدن را با آن انجام می‌دادند. برخی می‌گویند سوهانک مصغر شده اصفهانک، آبادی کوچکی در دولاب است. این دو نقل قول متقن نیست. از آنجا که نور خانه‌های این روستا در دورترین نقطه شمیران سوسو می‌زد از کلمه سو همراه با ان به‌عنوان پسوند مکان و ک تصغیر در نامگذاری این روستا استفاده شد و برای راحتی گویش سوانک به سوهانک تبدیل شد. »
- مراسم عروسی در ییلاق شاه پسند
نخستین بار که نام سوهانک در کتاب‌های تاریخ ثبت شده به روزگار فتحعلیشاه قاجار بر می‌گردد که برای فرار از گرمای تهران و گذراندن روزگار در ییلاق به سوهانک پناه آورده بود. «علیرضا زمانی» تهران‌شناس می‌گوید: «ییلاق فتحعلیشاه در دره‌ای در سوهانک بود که به آن دره شاه پسند می‌گفتند. فتحعلیشاه چند بار در این ییلاق برای رجال حکومتی از جمله مهدی خان بیگلربیگی و ظل‌السلطان عروسی گرفت. گل سیما خانم را به عقد بیگلربیگی درآورد و چند روز بعد برای پسرش، ظل‌السلطان و تاج‌الدوله، خواهر یکی از زنان خودش مراسم عقد به پا کرد. »
فتحعلیشاه با همسر موردعلاقه‌اش «گل بدن باجی» خواهر گل سیما خانم که از اهالی سوهانک بود قبلاً ازدواج کرده بود. روزی که فتحعلیشاه بیگلربیگیو پسرش را داماد کرد خودش هم زن دیگری به نام سمنبرخانم را عقد کرد و به خیل زنان حرمسرایش افزود. بعد از فوت مهدعلیا، گل بدن باجی خزانه‌دار شاه می‌شود که به او لقب خازن‌الدوله می‌دهند. زمانی در توضیح بیشتر وقایع تاریخی در محله سوهانک می‌گوید: «زمانی که طاعون در تهران فراگیر می‌شود، فتحعلیشاه به دورترین روستای شمیران پناه می‌برد و ۴۰ روز در سوهانک می‌ماند. »
نام سوهانک در تاریخ روزگار ناصری دیده می‌شود. زمانی می‌گوید: «فرمان عزل میرزا آقاخان نوری هم در سوهانک صادر می‌شود و آن مکان دره عزل نام می‌گیرد. عصمت‌الدوله، دختر ناصرالدین شاه و همسرش معیرالممالک هم تابستان‌ها را در سوهانک می‌گذراندند و محل اتراقشان تا مدت‌ها به تخت معیر معروف بود. عصمت‌الدوله در سوهانک از دنیا می‌رود. »
معیرالممالک همیشه از مناصب دولتی دوری می‌کرد و اصرارهای مظفرالدی‌شاه هم برای حضور او در تهران و گرفتن منصب دولتی کارساز نبود. زمانی می‌گوید: «مظفرالدین‌شاه یکبار به کنایه به معیرالممالک می‌گوید: چرا از ما دوری کرده و مثل لک‌لک‌ها در آن بلندی‌ها سکنی گزیده‌ای؟ که این اشاره به سکونت او در سوهانک و نشان از بالا بودن ارتفاع این روستا نسبت به سایر روستاهای شمیران داشت. عمارت باغ فردوس تجریش هم به معیرالممالک تعلق داشت. »
- باغ‌های بزرگ سوهانک
باغ‌های بزرگی در سوهانک بنا شد که از جمله آن به باغ بنانیه، باغ سردار و باغ عیسی خان کوروس باید اشاره کرد. اکنون به جای باغ سردار برج‌های چهارگانه آتی‌ساز بنا شده است. باغ عیسی خان کوروس صاحب کارخانجات چیت ری، بعد از انقلاب دراختیار کمیته امداد امام خمینی(ره) قرار گرفت که اخیراً به دانشگاه آزاد اسلامی فروخته شد. » شغل روستاییان سوهانک دامداری و کشاورزی بود. دامداران روستای مرتفع و صعب‌العبور سوهانک بعد از سال ۱۳۴۲ و ملی شدن اراضی با مشکلات روبه‌رو می‌شوند. رفته رفته روند شهری شدن و ساخت‌وسازها به این روستای دور شمیران هم کشیده می‌شود تا جایی که در دهه ۷۰ با رشد شهرک‌های مسکونی از جمله شهرک ابوذر، قائم، شهید محلاتی، کوثر، یاس و لاله در این محدوده، هسته اصلی روستا، بافت سنتی و باغ‌های بزرگ آن از بین رفت. حالا از آن روستای خوش آب وهوا غیر از نام سوهانک، مسجدجامع و چنار کهنسال، حسینیه با ساختمان بازسازی شده، دبستان وقفی فولادی و قبرستان باقی مانده است.
نظر شما