همشهری آنلاین_رابعه تیموری: ملک ری از گذشته‌های دور یکی از قطب‌های مهم علم ستاره‌شناسی کشور بوده و در تعیین مناسبت‌های طبیعی و قراردادی ایرانیان نقش داشته است. در آستانه سال نو به سراغ «غلامحسین رستگارنسب» رفتیم تا چگونگی تقسیمات نوروز در علم نجوم و ستاره‌شناسی را از زبان او بشنویم. رستگارنسب، دبیر قطب نجوم شهرستان‌های استان تهران است و در کانون نجوم پژوهش‌سرای رازی شهر ری، علم ستاره‌شناسی را به نوجوانان می‌آموزد.
چرا در ایران نخستین روز بهار را به‌عنوان روز اول سال انتخاب کردند؟
هر کشوری برای چرخش سال مبنایی دارد، مثلاً بعضی از کشورها تولد شخصی خاص یا رویدادی مهم را به‌عنوان مبنای آغاز سال نو در نظر می‌گیرند. چرخش سال در ایران مبنای طبیعی دارد. در هر سال ۲ شبانه‌روز وجود دارد که شب و روز برابر و هر کدام ۱۲ ساعت کامل است. یکی از اینها اول پاییز و دیگری اول بهار قرار گرفته که به آنها «نقاط اعتدالین» می‌گویند. لحظه‌ای را که زمین به اعتدال بهاره می‌رسد ایرانیان به‌عنوان زمان تحویل سال جدید جشن می‌گیرند.
چرا نقطه اعتدال پاییزی و اول مهر به‌عنوان مبدأ آغاز سال انتخاب نشده است؟
در اول بهار ما به استقبال حیات دوباره زمین می‌رویم. در اول بهار پدیده‌های نشاط‌آوری مانند بارش باران، زنده شدن و شروع رشد و نمو زمین و سبزشدن درختان را داریم، در حالی که در اعتدال پاییزی و اول مهر طبیعت طراوتش را از دست می‌دهد و به عبارتی به سمت پیری و مرگ می‌رود. بنابراین نیاکان ما نقطه اعتدال بهاره را مبنای شروع سال در نظر گرفتند. دقیقاً ثانیه عبور زمین از اعتدال بهاره لحظه تحویل سال است. حرکت زمین به دور خورشید بسیار سریع و با سرعت ۳۰ کیلومتر در ثانیه انجام می‌شود و عبور زمین از نقطه اعتدال بهاره هم در کسری از ثانیه اتفاق می‌افتد، اما چون اعلام دهم و صدم ثانیه در زندگی روزمره کاربردی ندارد، ساعت، دقیقه و ثانیه تحویل سال را اعلام می‌کنند.
به چه دلیل زمان تحویل سال همیشه ثابت نیست و تغییر می‌کند؟
مبنای تقویم شمسی حرکت زمین به دور خورشید است. هر دور کامل زمین به دور خورشید یا یک سال شمسی ۳۶۵ شبانه‌روز و ۶ ساعت طول می‌کشد، اما در تقویم شمسی هر سال ۳۶۵ روز در نظر گرفته می‌شود. هر ۴ سال یک بار ۶ ساعت زمان‌های اضافه را با هم جمع و اسفند ۳۰ روزه در نظر گرفته می‌شود. سال‌های ۳۶۶ روزه را هم سال کبیسه می‌گوییم. دلیل متغیر بودن و جابه‌جایی زمان تحویل سال همان ۶ ساعت اضافه است. اگر مدت یک دور کامل زمین ۳۶۵ روز دقیق و کامل بود همیشه سال نو در یک زمان ثابت تحویل می‌شد. با آنکه سال را با ۶ ساعت خطا در تقویم ثبت می‌کنیم، لحظه تحویل سال دقیق و با محاسبه ۶ ساعت اضافه اعلام می‌شود.
با این تفاسیر حدود و زمان ماه‌ها هم دقیق تعیین نشده است؟
یک دور گردش کامل ماه به دور زمین را یک ماه می‌گوییم. ۲ نوع گردش وجود دارد؛ در یکی از این گردش‌ها ستاره‌ای مبنا قرار می‌گیرد و ماه به اندازه ۳۶۰ درجه نسبت به آن ستاره چرخش دارد که ۲۷/۳ روز طول می‌کشد. ما این چرخش را یک ماه در نظر نمی‌گیریم، بلکه از هلال تا هلال را به‌عنوان یک ماه اندازه‌گیری می‌کنیم. در معیار هلال تا هلال همزمان با گردش ۳۶۰ درجه ماه به دور خودش، زمین هم به همان نسبت به دور خورشید حرکت می‌کند. برای دیدن هلال، ماه علاوه بر گردش ۳۶۰ درجه‌ای خود، باید مسافت دیگری را به دور زمین بپیماید تا هلال قابل رؤیت باشد. از این هلال تا هلال بعدی ۲۹ ونیم شبانه‌روز طول می‌کشد. همان‌طور که در تعیین سال زمان‌ها سرراست و گرد شده در تعیین دوره ماه‌ها هم ۶ ماه را ۲۹ روزی و ۶ ماه را ۳۰ روزی در نظر گرفته‌اند که معدل آنها ۲۹ ونیم روز می‌شود.
برخی روزهایی را سعد و روزهایی را نحس می‌دانند. این باور در علم نجوم مبنای علمی دارد؟
هیچ مبنای علمی ندارد و زاییده تصورات و اعتقادات مردم است، مثلاً ایرانیان خورشید را بانویی زیبا و هندیان آن را مردی جوان تصور می‌کنند. در همین باورها برای صورت‌های فلکی ویژگی‌هایی قائل می‌شوند، مثلاً برج عقرب را برجی نامیمون می‌دانند. برج عقرب یکی از ۱۲ برج منطقه البروج است که خورشید و ماه به دلیل هم‌صفحه بودن در گردش‌های خود این برج را طی می‌کنند، ولی مردم ۲ شبانه‌روز و ۱۲ ساعتی را که ماه در برج عقرب قرار می‌گیرد نحس می‌شمرند و به این زمان قمر در عقرب می‌گویند. واقعیت این است که باورها و رسومات ایرانیان بخشی از فرهنگ و پیشینه ماست و مبناهای علم نجوم با برگزاری آیین‌های سنتی معنا پیدا کرده‌اند. برگزاری جشن‌های نوروز باعث یادآوری هر ساله نقطه اعتدال بهاری می‌شود، ولی اگر این باورها با علم و آگاهی همراه نباشد به خرافات دامن زده می‌شود.
- ملک ری، مهد نجوم بود
روزگاری که هنوز از تقویم‌های امروزی خبری نبود رصدخانه ری باستان مرکز رصد ستارگان و پیش‌بینی وقایع آینده بود. «غلامحسین رستگارنسب» از «ابومحمد حامدبن خضرخجندی رازی» به‌عنوان مؤسس نخستین رصدخانه ملک ری نام می‌برد و می‌گوید: «رازی خجندی هزار سال پیش و در زمان حکومت دیلمیان به دستور فخرالدوله در ملک ری باستان رصدخانه مجهزی به ارتفاع ۲۰متر ساخت که یکی از پررونق‌ترین و معتبرترین رصدخانه‌های زمان خود بود.
ابوریحان بیرونی برای تحقیق در این رصدخانه از خوارزم به ری آمد و ۴ سال به پژوهش مشغول بود.» رستگارنسب معماری خاص و تعبیه ساعت آفتابی در برج طغرل و ساعت آفتابی حوض وسط صحن حرم حضرت عبدالعظیم(ع) را به‌عنوان گواهانی بر پیشینه طولانی علم نجوم در ری ذکر می‌کند و توضیح می‌دهد: «تاریخ‌شناسان معتقدند کوه طبرک نقاره‌خانه بوده، اما منجمان بر این باورند که در آنجا رصدخانه‌ای بزرگ و مجهز قرار گرفته بود و این موضوع مورد اختلاف منجمان و تاریخ‌دانان است.»
او در دوران معاصر هم شهرری را از مراکز برجسته پژوهش‌های ستاره‌شناسی می‌داند و می‌گوید: «وجود رصدخانه مجهز حضرت عبدالعظیم(ع)، بازسازی و فعالیت یکی از رصدخانه‌های ری باستان و ایجاد کانون‌های نجوم در پژوهش‌سراهای شهرری سبب شده این علم از رونق نیفتد.»
دبیر قطب نجوم تهران ویژگی‌های طبیعی ری را از ظرفیت‌های ارزشمند این شهر برای توسعه علم نجوم ذکر می‌کند و توضیح می‌دهد: «رصدخانه کوه طبرک افق بازی دارد و آن‌طور که گفته شده وقتی هوا تمیز است از فراز این کوه می‌توان دشت‌های طالقان را مشاهده کرد. این ویژگی‌ها در هیچ یک از نقاط تهران وجود ندارد. مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران در کوچه عرفات محله نیاوران با صرف هزینه‌ای سنگین رصدخانه مجهزی دایر کرد، اما وقتی ساختمان ۱۰ طبقه‌ای در همسایگی رصدخانه ساخته شد دیدتلسکوپ و نمای آسمان شب را کور کرد، این در حالی است که تا صدها سال دیگر هیچ آسمان‌خراشی نمی‌تواند دید رصدخانه کوه طبرک را مخدوش کند.»