همشهری آنلاین_مرضیه موسوی : این خیابان که لقب بلندترین خیابان خاورمیانه را یدک می‌کشدبرشی از زندگی در تهران است که با سیری در آن از جنوب تا شمال می‌توان‌لایه‌های مختلف زندگی در این شهر را دید؛ از خانه‌های آجری و نقش و نگار سردرهای زیبایش در جنوب این خیابان تا مغازه‌ها و پاساژها و راسته‌هایی که در دو طرف آن دیده می‌شوند. مهم‌ترین مراکز فرهنگی و هنری شهر هرکدام به نحوی سر از این خیابان درمی‌آورند و هیچ تهرانی نیست که تا به حال یکبار گذرش به این خیابان نیفتاده باشد. حالا این خیابان پرخاطره و پرحرف تهران قرار است به‌عنوان میراث فرهنگی ما، ثبت جهانی شود.
- باغبانی یک خیابان
برای اینکه خیابان ولی‌عصر(عج) و ویژگی‌های شاخص فرهنگی و هویتی آن بیشتر شناخته شود، ۶ دسته اقدام از طریق شورای راهبردی تعریف شده است. نخستین موضوع خوانش این خیابان است و فراهم کردن شرایطی که قصه‌های این خیابان و آدم‌هایش در دسترس مردم قرار بگیرد.
همه این قصه‌ها را بشنوند و به فراخور تجربه و شناختشان، چیزی به این قصه‌ها اضافه کنند. رسیدگی به فضای کالبدی خیابان دومین موضوعی است که به آن توجه می‌شود. زواید بصری از پیش چشم برچیده می‌شوند و شاهد پیرایش این خیابان خواهیم بود؛ به شکلی که چهره ساده‌تر و کامل‌تری از این خیابان قابل رؤیت باشد. بازنگری در طرح تفصیلی هم در همین حوزه انجام می‌شود. سومین فعالیت در حوزه فرهنگی، اجتماعی در این خیابان در حال انجام است. نقشه‌برداری فرهنگی و توجه به حیات ناملموس شهری و تبدیل این خیابان به سرمایه‌ای اجتماعی برای شهروندان ازکارهایی است که در حوزه فرهنگی و اجتماعی انجام می‌شود.
چهارمین محور فعالیت‌ها جاری کردن دیپلماسی شهری در این خیابان است. خیابان ولی‌عصر(عج) قرار است فرصتی برای گفت‌وگو شهری در پایتخت ایجاد کند. پنجمین محور، توجه به فعالیت‌های زیست‌محیطی در این خیابان است. ولی‌عصر(عج) از دهه‌های گذشته محلی برای زیست‌گونه‌های مختلف پرندگان و دیگر حیوانات بوده. در کنار این مسائل زیست‌محیطی، معضلاتی مثل لانه‌گزینی جانوران موذی و انباشت زباله و... هم در این محور مورد توجه قرار می‌گیرد. ششمین موضوع مورد توجه در خیابان ولی‌عصر(عج) ایجاد فرصتی برای رویدادهای شهری است. گذرـ گالری‌ها، فضایی برای بازی‌های نوروزی، جنگ‌های مختلف و... در این محور تعریف شده‌اند. قاسمی، مدیر موزه و پایگاه میراث شهری خیابان ولی‌عصر(عج) می‌گوید: «بسیاری از فعالیت‌های تعریف شده در این محورها انجام شده و ما تلاش می‌کنیم تا پایان اردیبهشت ماه به تمام این نکات رسیدگی شود.»
مناطقی که خیابان ولی‌عصر(عج) از آنها عبور می‌کند مشغول رسیدگی به وضعیت کالبدی این محور هستند/آماده‌باش برای ثبت جهانی
خیابان ولی‌عصر(عج) از تقاطع بزرگراه همت تا میدان تجریش در مناطق یک و ۳ قرار دارد. آماده‌سازی این خیابان تا قبل از برنامه ثبت جهانی خیابان ولی‌عصر(عج) در دستور کار شهرداری مناطق قرار گرفته است؛ از حذف زواید بصری تا اصلاح هندسی معابر و پیاده‌رو ولی‌عصر(عج) در این برنامه‌ها قرار دارد.
«راضیه کمانی» رئیس اداره زیباسازی شهرداری منطقه یک می‌گوید: «از حدود ۲ ماه پیش کمیته میراث شهری برای انجام اقدامات لازم تشکیل شده است. فعالیت‌هایی که باید در این زمینه انجام شود اولویت‌بندی شده است. نخستین کار حذف زواید بصری است. کمیته میراث شهری چند نقطه را در خیابان ولی‌عصر(عج) انتخاب کرده تا در نخستین مرحله، اقدامات لازم در آن انجام شود.» آرام‌سازی و بهسازی پیاده‌رو ولی‌عصر(عج) آغاز شده است.
تابلوها و تبلیغات غیرمجاز، برچیده و نماهای بیرونی شست‌وشو می‌شوند. فضاسازی در برخی از نقاط منطقه هم در حال انجام است. کمانی می‌گوید: «قلمستان، سر زعفرانیه، ابتدای کوچه توتونچی از جمله نقاطی هستند که برای فضاسازی شهری انتخاب شده‌اند. همچنین المان‌ها و طرح‌هایی در این محور وجود دارد که مناسب فضای این مسیر برای ثبت جهانی نیست و باید المان‌های دیگری جایگزین آن شوند.»
ساختمان‌های قدیمی مختلفی در محدوده پهنه شمال در مسیر ولی‌عصر(عج) شناسایی شده‌اند. ساختمان‌هاییکه بخشی از هویت این خیابان هستند و معرفی مفصل آنها در برنامه‌های امسال این محور قرار گرفته است. رئیس اداره زیباسازی منطقه یک می‌گوید: «بناهای قدیمی این محور از جمله شیرینی نکیسا در منطقه یک به‌صورت ویژه معرفی می‌شوند. رسیدگی به نمای این ساختمان‌ها در دستور کار ما قرار دارد. این ساختمان‌ها بخشی از هویت خیابان ولی‌عصر(عج) را می‌سازند و به همین دلیل ارزشمند هستند.
نمونه این ساختمان‌ها در خیابان ولی‌عصر(عج) کم نیست.» قریب به ۳۵درصد از این اقدامات در منطقه یک انجام شده و بقیه تا قبل از حضور کارشناسان یونسکو در تهران به سرانجام می‌رسد. ثبت جهانی خیابان ولی‌عصر(عج) بهانه‌ای است برای اینکه طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه بر و رویی تازه کند و مشکلاتی از جمله مشکلات عمرانی این مسیر به کلی برطرف شود. یکسان‌سازی کفپوش پیاده‌رو و رسیدگی به وضعیت ایستگاه‌های بی. آر. تی از جمله اقدامات در سرتاسر خیابان است.
«اهمیت و کیستی آدم‌ها، تجربه‌های زیستی، امروز و فردای این زیست و بازنمایی تجربه‌های زیسته شده در خیابان ولی‌عصر(عج) از دلایلی است که من فکر می‌کنم این خیابان را واجد ارزش میراثی و فرهنگی می‌کند.» این را «وحید قاسمی» می‌گوید؛ مدیر موزه و پایگاه میراث شهری خیابان ولی‌عصر(عج) و عضو شورای راهبردی خیابان ولی‌عصر(عج). او دلایل زیادی را برای اقدام به ثبت جهانی خیابان ولی‌عصر(عج) نام می‌برد. از هویت فرهنگی این خیابان می‌گوید و تفاوت بزرگی که بین این خیابان با دیگر خیابان‌ها و معابر شهر تهران هست: «در مسئله ثبت جهانی با موضوع میراث فرهنگی روبه‌رو هستیم. این موضوع در تمام دنیا از صرف داشتن قدمت تاریخی عبور کرده است. در حوزه میراث جهانی اینکه ما چه کسانی هستیم، چه رویکردهایی داریم و تجربه‌های زیستی ما چه چیزی است اهمیت پیدا می‌کند. در کنار این موضوع اگر ما ارزش‌های کالبدی و فضاهای شهری خیابان ولی‌عصر(عج) را هم اضافه کنیم می‌بینیم که خیابان ولی‌عصر(عج) برای ما چقدر مهم است. این خیابان برشی طولی از تاریخ زندگی در تهران را به نمایش می‌گذارد. انبوهی است از تجربه‌های زیستی در مقیاس‌های مختلف. ترکیبی از زندگی دهه‌های ۲۰ و ۳۰ تا زندگی آپارتمان‌نشینی امروز را می‌توانید در این خیابان ببینید. زندگی در این خیابان ترکیب‌های متکثری از خود را نشان می‌دهد.» همین فرهنگ متکثری که همزیستی مسالمت‌آمیزی در خیابان ولی‌عصر(عج) پیدا کرده و بهانه‌ای شده برای برداشتن گام‌های اولیه برای ثبت جهانی این خیابان.
- تهران، قواره شهروندان می‌شود
کمتر خیابانی را در تهران می‌توان پیدا کرد که به جز نقش شریانی و محل‌عبور بودن، نقش دیگری در شهر پیدا کرده باشد. اما خیابان ولی‌عصر(عج) این ویژگی را دارد. این خیابان تنها محلی برای عبور و رسیدن از یک نقطه به نقطه‌ای دیگر نیست. قاسمی می‌گوید: «حالا که خیابان ولی‌عصر(عج) را به‌عنوان یک میراث فرهنگی می‌شناسیم باید از آن مراقبت کنیم. اما قرار نیست این کار را با پول نفت انجام دهیم. ما می‌خواهیم صیانت از مهم‌ترین خیابان تهران را به خود مردم بسپاریم. ثبت جهانی این خیابان تلاشی است برای اینکه کارهایی انجام دهیم تا این خیابان قواره هر شهروندی شود. در واقع ما می‌خواهیم کیفیت زندگی در این خیابان را قواره شهروندانش کنیم.
برای این کار به ارتقای خدمات و ایجاد شبکه شهری درست نیاز داریم. با این کار امکان بازی بازیگران اصلی این خیابان که همان اهالی آن هستند بیشتر می‌شود.» به گفته عضو شورای راهبردی خیابان ولی‌عصر(عج) با ثبت جهانی این خیابان قرار نیست شاهد تغییرات بزرگی در این خیابان باشیم. بلکه قرار است ویژگی‌های اصیل این خیابان بیشتر و پررنگ‌تر از قبل خود را نشان دهند: «مثل باغبانی که از باغش مراقبت می‌کند، قرار است از این میراث، مراقبت وکاری کنیم که این خیابان بیشترین ثمره مفید خود را به ما بدهد؛ یعنی قصدمان نگاه تجاری و سودجویی اقتصادی از این خیابان نیست.»
چرا ولی‌عصر(عج) خیابان مهمی است؟
تا دوره قاجار، خیابان به معنای امروزی در تهران نداشتیم. مهم‌ترین معبر در تهران جاده شوسه‌ای بود که بعد از دروازه شمیران به طرف شمیرانات پیش می‌رفت و امروز آن را به نام خیابان شریعتی می‌شناسیم. خیابان ولی‌عصر(عج) نخستین خیابان تهران است که مرکز شهر را به سرپل تجریش وصل می‌کرد و در دوره پهلوی اول ساخته شد. «نصرالله حدادی» تهران‌شناس درباره این خیابان می‌گوید: «بعد از ساخته شدن خیابان ولی‌عصر(عج)، طبقه جدیدی در جامعه به وجود می‌آید؛ طبقه‌ای که تعطیلات و روزهای گرم سال خود را به شمیران می‌رساند و اغلب در این منطقه خانه و باغی ییلاقی داشت.
البته تا قبل از ساخته شدن این خیابان هم باب بود که بسیاری از اعیان و سفارتخانه‌ها در شمیران کاخ و عمارتی داشتند. اما بعد از ساخته شدن خیابان ولی‌عصر(عج) قشر دیگری هم از جامعه به این منطقه اقبال نشان داد. غروب‌های سرپل تجریش فرصتی بود برای گردش و خوشگذرانی.» تا سال‌ها بعد از ساخته شدن خیابان ولی‌عصر(عج)، بالاتر از چهارراه ولی‌عصر(عج) کنونی ساختمان و محله و خانه‌ای نبود و باغ‌هایی سرتاسر این خیابان را پوشانده بود. به همین دلیل توسعه این خیابان تا شمال تهران کار چندان دشواری نبود. نخستین کفپوش این خیابان، سنگفرش‌هایی بودند که خیلی زود جای خود را به آسفالت دادند.
حدادی می‌گوید: «سرتاسر خیابان ولی‌عصر(عج) سنگفرش بود. حتی مقاطعی از این خیابان به دست پهلوی اول سنگفرش شده بود. اما بعد از مدت کوتاهی متوجه شدند که اسب‌ها روی سنگفرش‌های این خیابان سُر می‌خورند؛ هم به دلیل سنگی بودن خیابان و هم به دلیل شیبی که داشت. بنابراین سنگفرش خیلی زود جای خود را به آسفالت داد. هنوز هم اگر کمی از کفپوش خیابان ولی‌عصر(عج) را بردارید می‌توانید سنگفرش‌های آن را ببینید.»شیب ملایم خیابان ولی‌عصر(عج) از مهم‌ترین ویژگی‌های آن است که باعث جاری شدن آب قنات از شمال به جنوب این شهر می‌شود. حدادی می‌گوید: «همیشه می‌گفتند هرشییی را در تجریش روی زمین رها کنید، از شهرری سر درمی‌آورد. و این به دلیل شیب ملایم این شهر است.
کمتر شهری در ایران و شاید دنیا این ویژگی را دارد.» بعد از ساخته شدن خیابان ولی‌عصر(عج) کم‌کم محله‌های مختلف در امتداد این خیابان شکل گرفتند. مدرن‌ترین بوستان‌های شهر تهران مثل بوستان ساعی، مهم‌ترین سینماها و مراکز تفریحی شهر، تئاتر شهر و ساختمان‌های مهم دیگری در اطراف این خیابان ساخته شدند و ولی‌عصر(عج) را به محوری‌ترین خیابان شهر تهران تبدیل کردند. حدادی می‌گوید: «اغلب افرادی که در مسند قدرت بودند در اطراف این خیابان خانه داشتند. از فروغی و آیروم و امیراحمدی تا خود رضاشاه که کاخ سعدآباد را ساخت یا در کاخ مرمر زندگی می‌کرد. هنرمندان و اهالی فرهنگ و چهره‌های سرشناس دیگری هم در این خیابان سکونت داشتند. مهم‌ترین و مدرن‌ترین هتل‌های شهر در این خیابان ساخته شدند.
اصلی‌ترین خیابان‌های شهر به خیابان ولی‌عصر(عج) منتهی می‌شدند و همه اینها باعث اهمیت خیابان ولی‌عصر(عج) و ساخته شدن هویتی متفاوت برای این خیابان شد. حتی زیباترین و باشکوه‌ترین عمارت شهر تهران و شاهکار معماری یعنی کاخ مرمر هم در این خیابان واقع شده است.» وجود راه‌آهن در جنوبی‌ترین نقطه خیابان ولی‌عصر(عج) و میدان تجریش در شمالی‌ترین نقطه این خیابان، به اهمیت آن دامن می‌زند. به نظر می‌رسد تهران به‌خصوص طی ۱۰۰ سال گذشته بیشترین خاطرات خود را در این خیابان به ثبت رسانده و خاطرات جمعی تهران را برای ما رقم زده است.