همشهری آنلاین_معصومه حق‌جو: برخی از این آثار، مانند زندان قزل‌قلعه، با بی‌مهری تخریب شده و جای آن را میدان میوه و تره‌بار و بزرگراه کردستان و... گرفته است، برخی هم مانند پارک شفق هنوز گوشه‌هایی از تاریخ و اثر زیبای معمار و طراح خود را حفظ کرده و در کنار به‌روزرسانی‌های شهری پابرجا ایستاده است. نام پارک شفق با توجه به همین ویژگی‌ها سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
برای اطلاع بیشتر از این اثر تاریخی با «جمشید رحمانی‌پناه»، معتمد محله و از قدیمی‌ترین اهالی یوسف‌آباد، گفت‌وگو کردیم. او درباره این پارک زیبا می‌گوید: «شفق ابتدا به‌صورت تپه ماهور بود و در قسمت غربی آن کوه قرار داشت. قسمت شرقی پارک، زمین فوتبالی بود که یادم هست با هم‌محله‌ای‌ها در آنجا فوتبال بازی می‌کردیم. در شمال شرقی هم آرامگاه یوسف‌آبادی‌ها قرار داشت. در قسمت میانی پارک، گودی زمین شده بود محل تجمع سگ‌های بی‌صاحب. از طرفی زباله‌ها از همه نقاط تهران در همین گودال تخلیه می‌شدند. این قسمت امروز تبدیل به زمین بازی شده است.»
کاربری شفق قبل از اینکه به پارک تبدیل شود، مانند اکثر بناهای تاریخی، فصل‌به‌فصل تغییر می‌کرد. رحمانی‌پناه درباره این تغییرات می‌گوید: «اینجا مدتی مهمات‌سازی بود و بعدها تبدیل به آسایشگاه مسلولان شد. مبتلایان به سل در اینجا قرنطینه و نگهداری می‌شدند و آسایشگاه سال ۱۳۴۲ بسته شد. سه سال بعد مهندس دیبا طراحی و معماری این پارک را شروع کرد و سال ۱۳۴۸ به اتمام رسید. ساختمان اصلی و فعلی فرهنگسرا همان ساختمان قدیمی است که امروز بازسازی شده و همه جزئیات معماری خود را حفظ کرده است. پارک شفق از گذشته پاتوق اهالی بوده و به همین دلیل در محله یوسف‌آباد نقش پررنگی دارد.»
- طراحی شفق؛ بر اساس بوستان‌های فرانسه
«علیرضا زمانی»، تهران‌شناس، هم می‌گوید: «محله یوسف‌آباد تا قبل از سال ۱۳۲۰ به شکل روستا بود و قلعه‌ای به نام یوسف‌آباد داشت که کمی با فاصله از پارک شفق امروزی واقع شده بود. قلعه تا دهه ۴۰ پابرجا بود، ولی امروز تخریب و ساخت‌وسازهای دیگری در آن انجام شده است.»
او با اشاره به اینکه پارک شفق اوایل دهه ۴۰ ساخته شده، ادامه می‌دهد: «دهه ۴۰ زمانی است که ۲۰ سال از شکل‌گیری محله تازه‌تأسیس یوسف‌آباد می‌گذرد. آن زمان در محل فعلی پارک شفق، گودالی وجود داشت که زباله‌های تهرانی‌ها در آنجا ریخته می‌شد.
بعد از اعتراض‌های اهالی، «صادق رضازاده شفق»، یکی از سناتورها و نمایندگان مجلس در دهه ۴۰، که مرد پرنفوذی بود، برای ایجاد پارک در این محدوده اقدام کرد. او متولی شد تا در این مکان فضای سبز ایجاد کند. «کامران دیبا» که معماری پارک شفق نخستین کار وی در محله یوسف‌آباد بود و بعدها بناهایی مانند فرهنگسرای نیاوران و موزه هنرهای معاصر را طراحی کرد، پیشقدم انجام این کار شد.» دیبا در طراحی پارک شفق و فرهنگسرای نیاوران با «پرویز تناولی»، مجسمه‌ساز، همکاری داشت.
این تهران‌شناس در این‌باره توضیح می‌دهد: «تناولی به درخواست دیبا برای پارک شفق و فرهنگسرای نیاوران ۶ مجسمه از افراد معمولی ساخت. نصب این مجسمه‌ها اقدامی خلاقانه بود، چون تا آن زمان فقط مجسمه‌های افراد مهم در مکان‌های عمومی نصب می‌شد. مجسمه‌ها علاوه بر اندازه‌های واقعی، در حال همان کارهایی بودند که شهروندان در فضاهای همگانی انجام می‌دهند و حالت‌های طبیعی داشتند. به‌عنوان مثال، یکی از مجسمه‌ها روی زمین نشسته بود یا دیگری در کناری ایستاده و مردم را تماشا می‌کرد یا در حال کتاب خواندن بود.»
علاقه معمار پارک شفق به معماری ایتالیا را می‌توان در احداث میدانگاه اصلی و حوضچه آنکه به میدان‌های شهرهای ایتالیا شباهت دارد، مشاهده کرد. زمانی توضیح می‌دهد: «حوضچه‌ای که در پارک شفق وجود دارد با الهام از ظروف زیرخاکی قدیمی با یک نوک دراز برای ریزش آب ساخته شده است. البته امروز این نوک دراز را آبی‌رنگ و از بقیه حوضچه جدا کرده‌اند.
سکوهایی هم طبق معماری ایتالیا برای نشستن ایجاد شده تا مردم بتوانند از کنار هم بودن لذت ببرند. البته در طراحی شفق نشانه‌ای از طراحی بوستان‌های فرانسه و الهاماتی از معماری ایرانی هم مشاهده می‌شود. به‌عنوان مثال، سبک طراحی پایه‌های پل‌های پارک به سبک پل‌های اصفهان است. حفاظ پل‌ها هم برگرفته از نرده‌های سالن‌های تئاتر کشورهای اروپایی است. نکته دیگری که وجود دارد این است که بعدها قسمتی به سالن نمایش‌های پارک اضافه شد که «حمید نورکیهانی» و همکارانش آن را به گونه‌ای طراحی کردند که نه تنها به طرح اولیه خدشه‌ای وارد نکرده، بلکه تکمیل‌کننده آن هم شد.»
این تهران‌شناس می‌گوید: «یکی از ویژگی‌هایی که شفق دارد این است که پارک در امتداد پیاده‌روهای محله شکل گرفته، به‌طوری که به نظر می‌رسد جزء بدنه محدوده شهری است و مجزا محسوب نمی‌شود. در واقع، به‌صورت طبقه‌طبقه ساخته شده و مسطح نیست. گذرگاه‌های غیرهمسطح و ترکیب با پله‌ها از دیگر ویژگی‌های پارک است. این گذرگاه‌ها با پل‌هایی به هم مرتبط شده‌اند.»
به گفته این تهران‌شناس، در دهه ۷۰ که موضوع احداث فرهنگسراها مطرح می‌شود، این فرهنگسرا جزء نخستین مراکز فرهنگی بود که شکل گرفت. زمانی می‌گوید: «اوایل دهه ۸۰ فرهنگسراها را به‌صورت موضوع‌محور تعریف کردند. به همین دلیل نام اکثر فرهنگسراها متناسب با موضوع فعالیت تغییر کرد. این فرهنگسرا هم که شفق نام داشت به فرهنگسرای دانشجو و بعد به خانواده تغییر نام داد. البته قدیمی‌های محله هنوز فرهنگسرا را به نام شفق می‌شناسند، اما پارک هنوز هم نام شفق را برای خود حفظ کرده است.»
- برنامه‌های شاد و اجرای موسیقی زنده برپا شود
«مریم مصطفوی»، یکی از همسایه‌های پارک شفق، جزء آن دسته از اهالی است که به گفته خودش، تا پیش از شیوع کرونا اینجا پاتوق او و همسایه‌ها بوده است، ولی حالا کمتر به پارک می‌آیند. او می‌گوید: «با توجه به اینکه اغلب همسایه‌ها و اهالی جزء قدیمی‌ها هستند، در این ایام که خانه‌نشینی بلای جان اغلب سالمندان شده، با برگزاری برنامه‌های شاد و اجرای موسیقی زنده در فضای پارک شفق می‌توان بار دیگر حس مثبتی در این افراد ایجاد کرد.»
این بانوی هم‌محله‌ای ادامه می‌دهد: «دو سال قبل فرهنگسرای خانواده برنامه شاد و مفرحی در روز سالمند برای سالمندان برگزار و از آنها تجلیل کرد. حالا هم می‌توان در مناسبت‌ها و اعیاد، برنامه‌هایی متناسب با حال و هوای آنها برگزار کرد. اجرای برنامه در فضای باز و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و حفظ فاصله اجتماعی خطرساز نیست.»
به گفته این شهروند، یکی از نکات حائز اهمیت پارک این است که از لحاظ فرهنگی و تفریحی اغلب امکانات را در خود جای داده مانند مرکز منتخب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که قدمت آن به قبل از انقلاب می‌رسد یا وسایل ورزشی متنوع و محلی برای بازی کودکان. از طرفی فرهنگسرای خانواده هم یک مرکزی فرهنگی و هنری است که به اهالی خدمات خوبی ارائه می‌دهد.» او درباره تاریخچه پارک هم می‌گوید: «پدرم که از ساکنان قدیمی این محله بوده، می‌گفت پارک بر اساس معماری اروپایی و ایرانی ساخته شده، ولی برخی دیگر از قدیمی‌های محله معماری آن را برگرفته از معماری شهر یزد می‌دانند.
به‌عنوان مثال، نمای آجری و حالت خشتی ساختمان فرهنگسرای خانواده یادآور معماری شهر یزد است.» مصطفوی با اشاره به اینکه طراحی و معماری این بنا هم مشابه طراحی فرهنگسرای نیاوران و موزه هنرهای معاصر است، ادامه می‌دهد: «قبل از اینکه در این پارک فرهنگسرا شکل بگیرد، ساختمان‌های داخل پارک در اختیار واحدهای اداری و اجراییات راهنمایی و رانندگی بود، اما سال ۱۳۷۳ تغییر کاربری داد و به فرهنگسرای شفق تبدیل شد.»