همشهری آنلاین_راحله عبدالحسینی: محله «تهران ویلا» یکی از همین محله‌هاست؛ محله‌ای که با اصول شهرسازی مدرن ساخته شد و سابقه ساخت آن به دهه ۳۰ برمی‌گردد. با «داریوش شهبازی» پژوهشگر تهران درباره تاریخچه این محله مدرن گفت‌وگو کرده‌ایم.
برای آشنایی بیشتر با محله تهران‌ویلا بهتر است موقعیت جغرافیایی آن را بدانیم. این محله از شمال به کوی نویسندگان، از جنوب به ستارخان، از شرق به شهرآرا و از غرب به خیابان پاک شمالی محدود می‌شود. دسترسی به تهران‌ویلا از طریق بزرگراه‌های جلال‌آل‌احمد و شیخ فضل‌الله نوری امکانپذیر است. شهبازی، پژوهشگر تهران می‌گوید: «تهران ویلا در خیابان ستارخان یا تاج سابق واقع است که در ضلع شمالی این خیابان بین شهرآرا و برق آلستوم قرار گرفته که بعدها وقتی بزرگراه شیخ فضل‌الله ساخته شد، این محله را به ۲ نیم کرد؛ بخشی در شرق بزرگراه قرار گرفت و بخشی در غرب آن.»
- وجه تسمیه محله تهران ویلا
نخستین پرسش در مواجهه با قدمت و بررسی تاریخ و هویت محله‌ها، درباره وجه تسمیه محله به ذهن می‌رسد. شهبازی در این باره می‌گوید: «در ارتباط با وجه تسمیه تهران ویلا، همان‌طور که از نامش پیداست منسوب به ویلاست.
اما ویلا چیست؟ ویلا شیوه‌ای در طراحی و معماری ساختمان است که ساختمان از نظر زیبایی در ۴ جهت نماسازی می‌شود. در شهرها به‌ویژه در تهران، بیشتر ساختمان‌ها در ۲ جهت شمال و جنوب نماسازی شده و در شرق و غرب، خانه‌های همسایه قرار می‌گیرد. ولی در ویلاسازی این‌گونه نیست و ویلا در وسط باغ یا مزرعه ساخته می‌شود. ساختمان معمولاً یک طبقه است. اگر ۲ طبقه هم باشد، همچنان یک خانواده در آن زندگی می‌کنند و اصطلاحاً دوبلکس خوانده می‌شود. ویلاها در مناطق شمالی کشور که پرباران است، ساخته و معمولاً از سقف‌های شیبدار و شیروانی در ساخت‌وساز استفاده می‌شود.»
- طرحی که کامل اجرا نشد
نگاهی به خانه‌سازی در تهران قدیم نشان می‌دهد که معماری برگرفته از معماری ایرانی بوده و خانه‌ها با اندرونی و بیرونی ساخته می‌شدند. اما سابقه ساخت محله‌ای با این ویژگی‌ها از چه دورانی در پایتخت رواج پیدا کرد. نویسنده کتاب «تهران نامه»
در پاسخ می‌گوید: «در تهران بعد از جنگ جهانی دوم که همزمان با دهه ۲۰ بود، تفکر جدیدی در مدیریت شهرداری تهران به وجود آمد. با توجه به مشارکت وزارت مسکن در شهرسازی، بنیاد پهلوی تصمیم می‌گیرد در ابتدای دهه ۳۰، محدوده‌ای در غرب تهران را که همان محله تهران ویلاست به ویلاسازی اختصاص بدهند و برای نخستین بار طرح ویلاسازی در پایتخت در این محله اجرا شد. گرچه بعد از مدتی که این کار انجام شد، طرح ناقص باقی ماند و موکول شد به ۱۰ سال بعد. اوایل دهه ۴۰ این طرح به محله شهرک غرب منتقل شد و می‌بینیم که در شهرک غرب اکنون ساختمان‌هایی به‌صورت ویلایی هست.
یعنی طبق تعریف ساخت ویلا هر ۴ جهت آن نماسازی شده و این طرح به‌طور کامل اجرایی شد. ولی در تهران‌ویلا به‌صورت ناقص باقی ماند.» ساخت خانه‌های ویلایی در شهرک غرب در روستایی به نام «خوردین» آغاز شد. به گفته «محمد نوروزی» از اهالی قدیمی شهرک غرب، خوردین فردی سرمایه‌دار و از اهالی تهران بود.
زمین‌های کشاورزی اطراف باغ او از طریق قناتی که از باغش می‌گذشت آبیاری می‌شد. سال‌های نه چندان دور بیشتر زمین‌ها و مراتع اطراف ده خوردین متعلق به فرحزادی‌ها بود و اهالی این روستا به‌صورت کاشت دیم یا آبی، کشاورزی می‌کردند و از مراتع سرسبز هم برای چرای دام‌هایشان بهره می‌بردند. تا اینکه به مرور این زمین‌ها فروخته شد و برای شکل‌گیری شهرکی مدرن با خانه‌های ویلایی مورد استفاده قرار گرفت.
- نامگذاری به شیوه مدرن
تهران ویلا هم‌عصر شهرک‌ها و محله‌های متعددی است که در تهران در دهه ۳۰ شاهد تأسیس و ساخت آن هستیم؛ درست مثل شهرآرا، دریان نو و تهران‌نو. شهبازی ادامه می‌دهد: «این محله‌ها بعد از قانونی که در اداره ثبت تهران تصویب شد با مشارکت بانک‌ها ساخته شدند. نامگذاری این محله‌ها هم با شیوه نامگذاری محله‌ها در زمان قاجاریه متفاوت است و نوع دیگری از وجه تسمیه را در آن مشاهده می‌کنیم. معمولاً در این محله‌ها شیوه نو شهرسازی را می‌بینیم.» در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ در حاشیه این محله و کنار بزرگراه شیخ فصل‌الله نوری، آلونک‌نشینی رواج داشت. پس از مدتی و در راستای طرح حاشیه‌نشین‌زدایی از این منطقه پاکسازی شدند.
- یزدی‌های مقیم تهران
اهالی قدیمی تهران‌ویلا می‌گویند که ساکنان نخستین خانه‌های این محله، یزدی‌های مقیم تهران بودند. «محمدصادق محمدی» یکی از معتمدان تهران ویلا با شناختی که از این محله دارد درباره قدمت آن می‌گوید: «از همان اول همه خانه‌ها ویلایی ساخته شد و ساختمان‌های این بخش از پایتخت متفاوت با سایر محله‌ها بود.
شماره‌گذاری کوچه‌ها و خیابان‌های محله تهران ویلا نخستین اتفاق خوبی بود که در محله ما رخ داد و این نویدی به اهالی بود تا به تهران ملحق شویم. بعد از آن بوستان تهران‌ویلا، مسجدالمهدی(عج)، برج‌های کوشک و نویسندگان ساخته شد. این ۲ برج قبل از سال ۱۳۵۰ ساخته شد. همان موقع بود که اهالی شاهد ساخت پل ستارخان بودند.
این ساخت‌وسازها دلیلی شد تا خیابان‌های محله تهران ویلا آسفالت شود. هیئت دلسوختگان حسین(ع) در محله ما دلیل اتحاد جوانان و اهالی محل شده است. پایه‌گذار هیئت، حاج آقا اسلامی و تعدادی از ساکنان بودند. هیئت در منزل حاج آقا برگزار می‌شود. اخبارهای محلی در همین هیئت رد و بدل و تصمیم‌های خیرخواهانه زیادی گرفته می‌شود که همه سبب رونق محله است.»