همشهری آنلاین _ رابعه تیموری: منطقه ۲۰ در همسایگی دشت شهریار قرار گرفته و متوسط فرونشست زمین در این دشت چندین برابر متوسط نشست زمین در شهر تهران است. این پدیده بحرانی با شرایط سفره‌های آب‌های زیرزمینی دشت شهریار بی‌ارتباط نیست و این روزها که کمبود آب و کاهش ذخیره آب سفره‌های زیرزمینی به معضل اساسی کشور تبدیل شده، خطر فرونشست زمین ابعاد جدی‌تری پیدا می‌کند. کمیسیون کشاورزی، آب و صنایع غذایی کشور از نخستین مراکزی بود که با طرح خطر فرونشست زمین دشت‌های کشور، زنگ هشدار را برای ساکنان و مسئولان منطقه ۲۰ به صدا درآورد. در گزارش زیر «امیر یوسفی» نایب رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران دلایل فرونشست دشت شهریار را توضیح می‌دهد.
همسایگی شهرری با دشت شهریار سبب شده این شهر در معرض خطر فرونشست زمین قرار بگیرد. یوسفی می‌گوید: «نشست زمین در دشت‌ها بیشتر است و نقاطی که با این دشت‌ها همجوارند آسیب جدی می‌بینند. شهرری در دشت شهریار قرار گرفته و این دشت پدیده فرونشست زمین را با سرعتی بحرانی تجربه می‌کند.» اعداد و ارقام، رکوردداری دشت شهریار و همسایه‌های آن را در پدیده فرونشست زمین نشان می‌دهد. یوسفی می‌گوید: «متوسط فرونشست زمین در شهر تهران ۵ سانتیمتر ولی در دشت شهریار ۳۶ سانتیمتر است که رتبه نخست در استان تهران و ایران به شمار می‌آید. این رکورد وحشتناک است. سطح آب‌های زیرزمینی در چاه‌های منطقه، ۲۰ متر پایین‌تر رفته و مناطق شهری اطراف را هم تحت تأثیر قرار داده است.»
نادیده گرفتن حقابه اهالی ری از آب رودخانه کرج گلایه چندین ساله اهالی ری است. آنها خشک شدن بخش زیادی از زمین‌های کشاورزی خود را که روزگاری سرسبز و پربرکت بودند، حاصل نادیده گرفتن سهم و حقابه خود از رودخانه کرج می‌دانند، اما به نظر می‌رسد پیامدهای تأمین آب آشامیدنی تهرانی‌ها از سد کرج به آسیب بخش کشاورزی ری محدود نشده و در سرعت فرونشست زمین این منطقه هم نقش بسزایی داشته است.
نایب رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران می‌گوید: «فشار بیش‌از اندازه به منابع آبی، دشت شهریار را با خطرات جدی روبه‌رو کرده است. درطول ۴ دهه اخیر بخش کشاورزی و شهرنشینی دشت شهریار رشد نامتوازنی داشته و برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی به میزان قابل توجهی افزایش پیدا کرده است. قطع حقابه شهریار از سد کرج و اختصاص نیافتن حقابه از سد طالقان این بحران را دامن زده و سبب شده دشت شهریار با سرعتی سرسام‌آور نشست کند.»
- منابع آبی مدیریت نمی‌شود
یوسفی مدیریت نشدن منابع آب دشت شهریار را هم در رقم خوردن این فاجعه بی‌تأثیر نمی‌داند و بر این باور است که بخش کشاورزی این منطقه به تغییر و تحولاتی اساسی نیاز دارد. یوسفی می‌گوید: «بهتر است بگوییم کشاورزی سنتی و بدون تدبیر این فاجعه را به بار آورده است. دشت شهریار که به نگین سبز استان تهران معروف است، از مهم‌ترین دشت‌های کشاورزی استان تهران و یکی از قطب‌های تولید محصولات باغی است. سطح زیر کشت این دشت حدود ۱۸ هزار هکتار است که ۹ هزار هکتار آن را باغ‌ها تشکیل می‌دهد. انواع محصولات باکیفیت مانند آلو، شلیل، گیلاس، سیب، زردآلو، گوجه سبز و... در این دشت تولید و به بازار تهران عرضه می‌شود. ترکیب سطح زیر کشت باغ‌ها بسیار بالا و در کشور بی‌نظیر است و این امر از نقاط قوت دشت شهریار به شمار می‌آید.»
او معتقد است مدیریت نادرست منابع آبی بخش کشاورزی را به تهدیدی برای دشت شهریار و افزایش نشست زمین تبدیل کرده است. یوسفی می‌گوید: «آنچه این فرصت را به تهدید تبدیل کرده سنتی‌بودن بخش کشاورزی در این باغ‌ها است. بخش کشاورزی باید به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب جهان متحول شود. این بازنگری در همه اجزای بخش کشاورزی از روش‌های ساخت نهال تا استقرار سیستم‌های آبیاری، میزان تراکم نهال، انتخاب نوع نهال، روش‌های تغذیه، کاشت، داشت، برداشت، سورت، بسته‌بندی و عرضه محصولات کشاورزی ضرورت دارد.»
- فرسودگی تأسیسات آبی، مشکل چندین ساله ری
زنجیره علل و عواملی که بر پیامدهای همسایگی شهرری با دشت شهریار دامن زده‌اند، به ناکارآمدی سیاست‌های آبی بخش کشاورزی ری ختم نمی‌شود. یوسفی به مشکل چندین ساله سیستم آبرسانی شهرری اشاره می‌کند و می‌گوید: «فرسودگی تأسیسات شبکه آبرسانی مانند لوله‌های آب و حفاری‌هایی که برای شبکه مترو انجام می‌شود، سرعت فرونشست زمین را افزایش می‌دهد. فرسودگی تأسیسات آبرسانی مشکلات دیگری مانند ورود آب آشامیدنی گرانبها به فاضلاب را هم در پی دارد.» جایگزینی پساب با آب چاه برای آبرسانی بخش کشاورزی در دشت‌های ممنوعه از راهکارهایی است که معمولاً برای افزایش سطح آب‌های زیرزمینی پیشنهاد می‌شود، اما امیر یوسفی این راه‌حل را برای افزایش ذخایر آب سفره‌های زیرزمینی دشت شهریار و پیشگیری از نشست زمین کارساز نمی‌داند. او می‌گوید: «در بسیاری از کشورها پساب‌های تصفیه شده برای بخش‌های مختلف مانند خدمات، صنعت، معدن و... به کار می‌رود. در سال‌های اخیر برنامه‌هایی مانند استفاده از آب تصفیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی، بازچرخانی آب و استفاده از آب‌های غیرمتعارف در کشور اجرا می‌شود، ولی تأثیرگذار نیست.»
- این چالش راه‌حل دارد
نایب رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران، استفاده از ذخایر دریایی کشور را برای رفع این چالش پیشنهاد می‌کند و می‌گوید: «ما در شمال و جنوب کشور دریا داریم و باید به فکر شیرین‌سازی آب دریا باشیم. کشورهای همسایه از همین طریق نیاز آبی برای بخش‌های خدمات، صنعت، معدن و... را تأمین می‌کنند. اخیراً دستگاه‌های مختلف کشور برای احیا و تعادل‌بخشی اقدامات مشترکی را با وزارت نیرو شروع کرده‌اند. اتاق ایران هم در این‌باره با دستگاه‌های دیگر همکاری می‌کند و برنامه‌هایی دارد. در این برنامه ما باید به عددهای منطقی برسیم، یعنی‌درصد معینی از سرمایه یا آب ورودی به دشت‌ها را خرج کنیم. وزارت نیرو پیشنهاد کرده این ضریب برای بخش کشاورزی، آشامیدنی، صنعت، خدمات و... ۷۵درصد باشد.
البته برای به ثمر رسیدن برنامه‌های احیا و تعادل‌بخشی منابع آب‌های زیرزمینی، همکاری بخش خصوصی از اهمیت بسزایی برخوردار است و بدون همکاری این بخش تلاش‌های دستگاه‌های اجرایی به ثمر نمی‌رسد.»
به باور یوسفی بخش خصوصی به فراخور سهمی که از سفره‌های آب زیرزمینی به دست آورده، از بحران فرونشست زمین نفع می‌برد. او می‌گوید: «بهره‌برداران سفره‌های آب زیرزمینی در شیوه صرف و هدررفت منابع آب منافعی دارند که حاضر نیستند آنها را به خطر بیندازند و تلاش می‌کنند منابع آبی خود را حفظ کنند، اما طرح تعادل‌بخشی منابع پایدار آبی نباید با برخوردهای فیزیکی همراه باشد. بهترین راه برای تعادل‌ـ بخشی اجرای برنامه‌های مشارکتی آب است. دستگاه‌ها فقط مدیریت مشارکتی آب را شعار می‌دهند و بهره‌برداران به تحقق این شعارها رغبتی ندارند.»
- قنات‌های ری فرونشست زمین را کند می‌کردند
در گذشته قنات‌های بسیاری در شهرری جریان داشتند که با جمع‌آوری آب‌های سطحی از فرونشست زمین پیشگیری می‌کردند و در این پدیده نقش کندکننده داشتند. قنات‌های ری در محله‌های دولت‌آباد، شهادت، جوانمرد قصاب و صفائیه متمرکز بودند. امروز این قنات‌ها کارکرد گذشته خود را تا حد زیادی از دست داده و تجهیزات آبرسانی مدرن نقش آنها را کمرنگ کرده‌اند. در کنار کاهش کارآیی قنات‌ها، عوامل دیگری مانند ساخت‌وسازهای فراوان، گودبرداری‌های عمیق، حفاری مترو و... هم در بروز پدیده فرونشست زمین ری تأثیرگذار بوده‌اند. فروریزش خیابان شهید غیوری در اواسط شهریور ۱۳۹۸ نمونه‌ای از نشست‌های بزرگ و جدی منطقه ۲۰ است که بر اثر لرزش‌های دستگاه حفاری تونل مترو خط ۶ ایجاد شده است. شهرری روی گسل قرار دارد و این امر به نشست زمین در این منطقه سرعت می‌دهد.