آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او. قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه هجده از اندک مناطقی است که زمین‌های زیادی در آن هنوز به بافت شهری تبدیل نشده‌اند. این منطقه از بخش‌های غربی تهران است و در گذشته تاکستان‌های فراوانی در آن یافت می‌شد. امروزه هم می‌توان برخی از این تاکستان‌ها را در آنجا دید که به تدریج به شهرک‌ها تبدیل می‌شوند. بیشتر محله‌ها این منطقه از دهه پنجاه به بعد شکل گرفته‌اند و شهرک‌های بسیاری پس از پیروزی انقلاب اسلامی در این حوزه ساخته شده‌اند. بخش عمده این منطقه از اراضی روستای یافت‌آباد به‌شمار می‌آمد. در عصر کریمخان زند طایفه‌هایی از زندیان به این روستا منتقل شدند. خاندان‌های زندیه و زهره وند که هنوز هم در محله یافت‌آباد زندگی می‌کنند، از همین طایفه‌اند.
در زمان محمدشاه قاجار، مالکیت این روستا در اختیار حاج میرزا آقاسی، صدراعظم وقت، قرار داشت و پس ازآباد کردن آن از طریق آب نهر کرج‌ـ که به دستور خودش از رودخانه کرج تا نزدیک تهران ساخته بودند، این روستا را به ناصرالدین شاه تقدیم کرد. بعدها این روستا به خاندان فرمان‌فرما فروخته شد. این محله هنوز هم بافت قدیم خود را حفظ کرده و از منظر هویت اجتماعی، بهترین محله منطقه هجده محسوب می‌شود.
افزون‌بر یافت‌آباد، اسماعیل‌آباد هم از دیگر روستاهای این حدود بود که امروز به محله اسماعیل‌آباد شناخته می‌شود. زمین‌های این روستا نیز، به‌مانند یافت‌آباد، از اراضی خالصه بودند و برای بهره‌برداری به واجدان شرایط اجاره داده می‌شدند. بخش‌های شرقی این منطقه از اراضی روستای وصفنارد بودند. نخستین محله‌های این منطقه در دهه چهل شکل گرفتند. پس از اصلاحات ارضی و مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها، به‌ویژه به تهران که مهم‌ترین مقصد آنها در میان دیگر شهرهای بزرگ بود، خانه‌های جدید زیادی در اطراف هسته روستاهای قدیمی ساخته شد. از آنجاکه مالکیت یافت‌آباد در اختیار خانواده فرمان‌فرما بود، زمین‌های اطراف روستا به‌تدریج قطعه‌بندی و فروخته شد.
در دهه پنجاه سکونت در این منطقه رفته‌رفته گسترش یافت و شهرک جدیدی در غرب آن ایجاد شد که شهرک ولی‌عهد نام گرفت. خاندان غیاثی که مالک زمین‌های این شهرک بودند، پس از تقسیم اراضی به قطعات کوچک‌تر، آنها را به مهاجران فروختند. این شهرک پس از پیروزی انقلاب اسلامی به شهرک ولی‌عصر(عج) تغییر نام داد و همچنان مسیر رشد و گسترش را پیمود. شهرک یادشده امروزه به دو بخش شهرک ولی‌عصر(عج) جنوبی و شمالی تقسیم شده است.
در این محله، بیمارستان غیاثی قرار دارد که از موقوفات علی غیاثی، از مالکان اولیه اراضی این شهرک است. گفتنی است که در دهه چهل، کارخانجات بسیاری، مانند کارخانه نوشابه‌سازی در این منطقه ساخته شدند. در آن دوره، در اطراف جاده یافت‌آباد (بلوار معلم امروزی) گاوداری‌های فراوانی بود که بخشی از شیر مورد نیاز کارخانه شیر پاستوریزه را تأمین می‌کردند. این گاوداری‌ها در همان روزگار به دلیل شیوع بیماری‌های دامی، تعطیل شدند و پس از پیروزی انقلاب به کارگاه‌های مبل‌سازی تغییر کاربری دادند. هم‌زمان با آغاز جنگ تحمیلی، این منطقه بار دیگر به مقصد بسیاری از مهاجران و آسیب‌دیدگان جنگ تبدیل شد و به‌تدریج محله‌ها و شهرک‌های جدیدی در آن شکل گرفت. ساخت‌وسازهای جدید تا دهه هفتادهمچنان ادامه داشت. امروزه اراضی بایر و باغ‌های این منطقه که بیشتر به کشت مو و انگور اختصاص دارند، در حال تبدیل شدن به بافت مسکونی و تأسیسات شهری‌اند و چهره این منطقه در سال‌های اخیر به شدت تغییر یافته است. مساحت این منطقه با هفت ناحیه و هجده محله، بیش از ۳۷ کیلومترمربع است و طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، ۴۱۹ هزار نفر در این منطقه ساکن‌اند.
مروری بر وضعیت منطقه ۱۸
منطقه هجده از معدود مناطقی است که زمین‌های زیادی در آن هنوز به بافت شهری تبدیل نگشته‌اند. این منطقه از مناطق غربی تهران است و در گذشته تاکستان‌های زیادی در آن به چشم می‌خورد. امروز هم می‌توان هنوز تعدادی از این تاکستان‌ها را در اراضی این محدوده یافت.
بخشی از حریم شهر تهران همجوار با منطقه ۱۸ قرار گرفته است. در عین حال قرارگیری منطقه در حاشیه شهر موجب شده است تا کاربری‌های شهری و فرا شهری در این منطقه دارای تداخل باشند. بافت مسکونی این منطقه ریزدانه و متراکم است و بین ساکنان آن مهاجران به چشم می‌خورند. در عین حال اراضی کشاورزی و باغ‌های زیادی در این بافت وجود دارند (طرح تفصیلی منطقه ۱۸، ۱۳۸۶).
بافت این منطقه طبق تحلیل طرح تفصیلی به نوعی گسستگی و عدم انسجام فضایی دچار است. محورهای شهری نقش مهمی در ساختار فضایی منطقه ۱۸ ایفا می‌کنند. بزرگراه فتح در شمال، کمربندی آزادگان در جنوب غربی، جاده ساوه در شرق و جنوب قرار دارند. این محورها عملکردهای شهری و فراشهری دارند و کرج و ساوه را به تهران متصل می‌کنند. بازار آهن به‌عنوان یک مرکز فعالیتی سطح ۲ در شهر تهران عمل می‌کند. در عین حال تقاطع آزادراه تهران‌ـ ساوه با کمربندی آزادگان در جنوب منطقه ۱۸ در طرح جامع شهر تهران به‌عنوان یکی از دروازه‌ها تلقی شده است. خیابان الغدیر نیز در ساختار فضایی موجود منطقه نقش مهمی دارد. همین‌طور رودخانه کن نیز از این منطقه عبور کرده است و به اراضی کشاورزی پایین دست ختم شده است (طرح تفصیلی منطقه ۱۸، ۱۳۸۶).
براساس چشم‌انداز طرح تفصیلی منطقه ۱۸، این منطقه می‌تواند به محلی مستعد و پذیرای دانش و فن‌آوری‌های نوین تبدیل شود. در این چشم‌انداز بر حفظ اراضی کشاورزی و سرسبزی منطقه و همچنین ایجاد انسجام ساختاری برای سکونت، فعالیت و فراغت بسیار تأکید شده‌است. با توجه به اهمیت مقاومت ساختمان‌ها در برابر خطرات و سوانح، افزایش تاب‌آوری فیزیکی و اجتماعی در این منطقه از موارد مورد اشاره است. از دیگر اهداف مورد نظر چشم‌انداز طرح تفصیلی ارتقای زیرساخت‌ها، رفع نابرابری‌ها و ایجاد یک توسعه پایدار است (طرح تفصیلی منطقه ۱۸، ۱۳۸۶).
جدول ۱۹ نشان می‌دهد که رشد جمعیت در سال‌های پس از انقلاب اسلامی در منطقه ۱۸ بسیار چشمگیر بوده است که ناشی از افزایش مهاجرت به این منطقه است. رشد جمعیت در این منطقه همواره مثبت بوده است اما در بعضی از سال‌ـ‌ها مانند ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ این نرخ بیش از سایر سال‌ها افزایش یافته است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهرانگردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، دو برنامه کامل به بازدید از منطقه هجده اختصاص داشت.
در این دو برنامه، از نقاط مختلف منطقه هجده بازدید به‌عمل آمد و با برخی از ساکنان آن، پیرامون شهر و منطقه گفت‌وگو شد. پس از این بازدیدها، نظرات مردم درباره مسائل مورد بحث، در مجموعه شورای‌شهر و گروه‌های کارشناسی مختلف شورا ارائه شد. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.