آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او. قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه ۱۵ در منتهی‌الیه جنوب‌شرقی تهران واقع شده است و محله‌های مشیریه و شهرک رضویه (کاروان) آخرین محله‌های تهران در این محدوده‌اند. خیابان خاوران از مهم‌ترین خیابان‌های این منطقه است که در گذشته بخشی از جاده تاریخی تهران به خراسان بود و زائران امام رضا(ع)، پس از گذشتن از دروازه خراسان و این جاده عازم مشهد می‌شدند. نخستین سکونت‌های شهری در این منطقه نیز در اطراف میدان خراسان و این خیابان شکل گرفتند. بقعه سیدملک خاتون از دیرباز یکی از مراکز گردشگری مردم تهران به‌شمار می‌آمد. این بانوی خردمند همسر رکن‌الدوله دیلمی و مادر فخرالدوله دیلمی بود و با تدبیر خود مانع از حمله سلطان محمود غزنوی به شهرری شد.
در عهد قاجار، اراضی این منطقه در همسایگی شرقی دارالخلافه ناصری قرار داشتند و دروازه خراسان تهران رو به این اراضی گشوده می‌شد. همچنین، چندین روستا در آنجا قرار داشت که مهم‌ترین‌شان روستای نجف‌آباد بود. نجف‌آباد از اراضی خالصه دولتی بود که در زمان مظفرالدین شاه به امین‌السلطان و سپس برادرش امین‌الملک واگذار شد. دیگر روستای معروف این منطقه نیز هاشم‌آباد بود. بخش‌هایی از اراضی این منطقه هم به دولابی‌ها تعلق داشت.
پس از تخریب حصار ناصری در عصر پهلوی اول، این اراضی به منطقه شهری تهران متصل شدند و بلافاصله، در اوایل پهلوی دوم شکل‌گیری نخستین سکونت‌ها در اطراف میدان خراسان که به‌جای دروازه قدیمی خراسان بنا شده بود، آغاز شد. رفته‌رفته با گسترش مهاجرت‌ها به تهران، مهاجران بسیاری به این منطقه آمدند و ساخت‌وسازهای این ناحیه افزایش یافت. به سبب وضع مالی نه‌چندان مناسب مهاجران، بافت شهری این محدوده بسیار متراکم و ریزدانه‌ای بود که امروزه به بافت فرسوده تبدیل شده و نیازمند توجه مدیریت شهری است. از محله‌های معروف این محدوده می‌توان به شوش و طیب اشاره کرد.
طیب چندی در آنجا زندگی می‌کرد و از این‌رو، نام محله از او به یادگار مانده است. افزون‌براین، مسجد الصادق (حاج عبدالله) نیز از اماکن معروف این محدوده است که محدث قمی، فرزند بزرگوار شیخ عباس قمی، از همان ابتدای ساخت این مسجد، در این مکان حضور داشت و به اقامه نماز و ارشاد مردم می‌پرداخت. درس‌های نهج‌البلاغه ایشان در این مسجد در سال‌های متوالی ادامه داشت.
هسته اولیه شکل‌گیری این منطقه بر اساس نقشه‌های موجود در طرح تفصیلی منطقه ۱۵ در قسمت شمال غربی آن قرار دارد. در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۷ بافتی مسکونی در راستای خیابان خراسان شکل گرفت و محله طیب ایجاد شد. همچنین در همین زمان در جنوب‌شرقی میدان شوش و خیابان فداییان اسلام نیز بافتی تجاری ایجاد شد. مرحله دوم توسعه این منطقه در فاصله سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۵ است. در این دوره توسعه بافت در پیرامون توسعه‌های قبلی انجام شد بخشی از محله ولی‌عصر(عج) را نیز در بر گرفت و در راسته خیابان فداییان اسلام نیز گسترش پیدا کرد (طرح تفصیلی منطقه ۱۵، ۱۳۸۴).
در مرحله سوم که از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ طول کشید، محله‌های هاشم‌آباد، محدوده فعلی محله اتابک و مینایی نیز وارد مسیر توسعه شدند و راسته خیابان خراسان به سمت جنوب گسترش پیدا کرد. در فاصله سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۳ برخی محدوده‌ها در مرکز منطقه و شمال شرقی آن ایجاد شدند، بدین‌ترتیب محله فعلی افسریه شمالی، بخشی از محله هاشم‌آباد، و بخش‌هایی از محله‌ها رضویه و مشیریه شکل گرفتند. همچنین، بخش‌هایی به توسعه‌های قبلی در شمال غربی در شمال خیابان خراسان و خیابان فداییان اسلام اضافه شدند (طرح تفصیلی منطقه ۱۵، ۱۳۸۴).
در مرحله چهارم که از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۵ را در بر می‌گیرد، بافت زیادی به منطقه اضافه شده است. این بافت عمدتاً در دو طرف خیابان خراسان و بخشی از خیابان فداییان اسلام شکل گرفت و نیمه شرقی منطقه را اضافه کرد. همچنین گسترش بافت در نیمه غربی نیز افزایش یافت. در عین حال، اراضی جنوب این منطقه بایر باقی ماندند. این اراضی در حال حاضر به بوستان آزادگان اختصاص پیدا کرده‌اند (طرح تفصیلی منطقه ۱۵، ۱۳۸۴).
مالکیت زمین‌های هاشم‌آباد در اختیار امیرسلیمانی بود. این اراضی را از دهه چهل به بعد قطعه‌بندی کردند و به مهاجران جدید فروختند. در دهه سی در هاشم‌آباد کوره‌های آجرپزی فراوانی برپا بود و کارگران بسیاری در آنجا به کار طاقت‌فرسای آجرپزی مشغول بودند که در همان سال‌ها، در اعتراض به دستمزد ناچیز خود، دست به اعتصاب زدند.
امروزه اثری از این کوره‌پزخانه‌ها نمانده است. مالکیت زمین‌های محله افسریه نیز در اختیار فرزندان وثوق‌الدوله بود که به‌مانند دیگر اراضی آنها، قطعه‌بندی و واگذار شد. ساختار این محله از الگوی شطرنجی تبعیت می‌کند و بیست متری افسریه، به‌عنوان راسته تجاری این محله، به مهم‌ترین محور منطقه تبدیل شده است. در اواخر دوره پهلوی، دولت تصمیم گرفت تا در محدوده این منطقه، برای کارمندان و کارکنان دولت، واحدهای مسکونی ساخته شود. بنابراین، شهرک کیانشهر براساس الگوی شهری جدیدی ساخته شد. علاوه‌بر کارمندان دولت، عده‌ای از گودنشین‌های تهرانی نیز به این شهرک منتقل شدند. سکونت در این شهرک پس از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان ادامه داشت.
این منطقه امروزه یکی از بخش‌هایی است که هویت شهری در آن پررنگ است و با وجود بافت‌های فرسوده و ریزدانه، زندگی همسایگی در آن جریان دارد. فرهنگسرای بزرگ خاوران نیز به‌منزله یکی از قطب‌های فرهنگی شهر، از مراکز مهم فرهنگی پایتخت است که از بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی اهالی پشتیبانی می‌کند. البته آسیب‌های اجتماعی این منطقه کم نیستند که مدیریت شهری باید به آنها توجه کند.
وسعت منطقه ۱۵، با هشت ناحیه و بیست محله، حدود ۲۸ کیلومترمربع است. جمعیت آن طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، به حدود ۶۹۵ هزار نفر می‌رسد. این منطقه از شمال به پادگان قصرفیروزه، ۴۵ متری آهنگ، خیابان خاوران و شوش شرقی، از غرب به خیابان فداییان اسلام، از جنوب به خیابان دولت‌آباد، کوه بی‌بی‌شهربانو و کارخانه سیمان، و از شرق به کوه‌های شرقی تهران و حد شرقی اراضی افسریه محدود می‌شود. بخشی از محدوده منطقه نیز در حریم شهر واقع است. درواقع از هشت ناحیه آن، شش ناحیه در محدوده قانونی شهر تهران و دو ناحیه در حریم استحفاظی شهر قرار دارند.
- مروری بر وضعیت منطقه ۱۵
برخی از ویژگی‌های این منطقه، همچون نزدیکی به بیابان‌های جنوب تهران، قرارگیری در پایین دست و بالا بودن سطح آب زیر زمینی، استقرار صنایع آلاینده و ناهمگون با سکونت، خطرپذیری بالا در برابر زلزله و همچنین تراکم بالای سکونت و جمعیت زیاد منطقه موجب شده است تا کیفیت‌های سکونت در این منطقه پایین باشد. ساختار فضایی این منطقه با مرکزیت میدان بسیج و حول شعاع‌های ارتباطی (خیابان خاوران، خیابان بسیج، بزرگراه خراسان، بزرگراه بعثت و بزرگراه آزادگان) شکل گرفته است. همچنین نشانه‌های اصلی این منطقه عبارتند از: امامزاده سید ملک خاتون، فرهنگسرای خاوران، پارک‌های توسکا، پامچال و آزادگان، مجموعه قصر فیروزه، کارخانه سیمان، میدان بسیج و...). یکی از ویژگی‌های ساختار فضایی منطقه غلبه توده بر فضا است (طرح تفصیلی منطقه ۱۵، ۱۳۸۴).
طرح تفصیلی این منطقه در چشم‌انداز توسعه بر افزایش کیفیت کالبدی‌ـ فضایی از طریق ایجاد ساختار کالبدی و سازمان فضایی تأکید کرده است. ایجاد کیفیت سکونتی مطلوب و تثبیت و پایدارسازی جمعیت نیز یکی از موارد اشاره شده در چشم‌انداز است. تقویت استقرار فعالیت‌های سازگار و کارآمد شهری و بهبود همجواری این فعالیت‌ها با یکدیگر و با فعالیت مسکونی نیز از موارد دیگر این چشم‌انداز بوده است. در چشم‌انداز این منطقه بر افزایش دسترسی و بهبود وضعیت حمل‌ونقل نیز تأکید شده است. در طرح تفصیلی سیاست جمعیتی «تثبیت جمعیت منطقه» و کاهش منطقی محتمل در آن مورد حمایت قرار گرفته است (طرح تفصیلی منطقه ۱۵، ۱۳۸۴).
با توجه به جدول ۱۶، جمعیت منطقه ۱۵ در سال‌های ۵۵ تا ۶۵ رشد چشمگیری داشته است که نشان‌دهنده اضافه شدن بافت مسکونی جدید به این منطقه است. البته جمعیت این منطقه از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۰ همواره کاهش یافته است و از ۱۳۹۰ اندکی افزایش یافته است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، دو برنامه کامل به بازدید از منطقه پانزده اختصاص یافت.
در این دو برنامه، از نقاط مختلف منطقه پانزده بازدید به‌عمل آمد و با برخی از ساکنان آن، پیرامون شهر و منطقه گفت‌وگو شد. پس از این بازدیدها، نظرات مردم درباره مسائل مورد بحث، در مجموعه شورای‌شهر و گروه‌های کارشناسی مختلف شورا ارائه شد.