همشهری آنلاین_بهاره خسروی : امروز، به مناسبت ۱۷ مردادماه و روز خبرنگار، سری به صفحات تاریخ و حال و هوای راویان خبر و روزنامه‌های اولیه تهران، این کهنه پایتخت ایرانی، می‌زنیم. اگر علاقه‌مند به سفر در تاریخ و نوستالژی‌های آن هستید، خواندن این گزارش به روایت «پیمان سمندری»، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران، خالی از لطف نیست.
وقایع‌نگاران تاریخی نخستین کسانی بودند که کار درج و نگارش اخبار روزانه را انجام می‌دادند. اگر مکاتب تاریخ‌نگاری را بررسی کنیم، خواهیم دید که سه‌گونه اصلی تاریخ‌نگاری داریم. وقایع‌نگاری، کهن‌ترین شیوه از روش‌های تاریخ‌نگاری بوده است. در گذشته، وقایع‌نگاران افرادی بودند که کارشان درج اخبار تاریخی بود؛ کسانی که اتفاقات روزمره را می‌نوشتند و اغلب آنها هم کسانی بودند که در دربار شاهان مستقر می‌شدند و اطلاعات سیاسی و اخبار روز حکومت‌ها را ثبت می‌کردند.
«پیمان سمندری» با بیان این مطلب ادامه می‌دهد: «ارائه اخبار تاریخی از سوی مورخان به روش تاریخ تحلیلی و تاریخ تفهمی (هرمنوتیک) بود که بعدها رایج شد و مربوط به دوران جدید و قرون معاصر است.» از بزرگان حوزه وقایع‌نگاری می‌توان به ابوالفضل بیهقی و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و مانند اینها اشاره کرد و سایر افرادی که اغلب در دربارها فعالیت داشتند و دیده‌ها و شنیده‌هایشان از وضعیت سیاسی، اجتماعی و دیپلماسی‌های پادشاهان را ثبت می‌کردند.
- قاجارها و تاریخ‌نگاران پایتخت
با نشستن قاجاریان بر مسند قدرت و انتخاب تهران به پایتختی، شیوه سنتی تاریخ‌نگاری که همان وقایع‌نگاری بود تداوم یافت، اما اندک‌اندک اوضاع متفاوت شد. به‌واسطه سفرهای پادشاهان و نمایندگان دولتی و دانشجویان ایرانی به کشورهای اروپایی و باز شدن پای افراد خارجی به تهران، حال و هوای ایران هم متحول می‌شد. اروپا روزبه‌روز در حال تغییر و دگرگونی بود و ایرانیان در پی این سفرها با دیدن پیشرفت و نوگرایی غرب حیرت‌زده و واله می‌شدند. ایران برای همپایی با اروپا نیاز به تغییر و تحول بنیادی داشت. سمندری در این باره می‌گوید: «تاریخ‌نگاری به شیوه وقایع‌نگارانه و سنتی در ایران تا دوره مشروطه همچنان ادامه داشت. در این دوران، چهره‌هایی شناخته‌شده‌تر مانند «محمدصادق وقایع‌نگار مروزی» نویسنده کتاب تاریخ جهان‌آرا و «محمدحسن بدایع‌نگار اورجانی» مؤلف کتاب تاریخ فتحعلی‌شاه قاجار و نیز «میرزا فتح‌الله خاوری» نگارنده کتاب تاریخ ذوالقرنین از جمله افرادی بودندکه در دوره فتحعلی‌شاه کار نگارش وقایع تاریخی را انجام می‌دادند».
به گفته این پژوهشگر، می‌توان از این تاریخ‌نگاران به‌عنوان نخستین خبرنگاران پایتخت نام برد که کار روزنامه‌نگاری یا به زبان آن دوران، نگارش روزنامجه را انجام می‌دادند و اصطلاحی که امروز برای روزنامه برگزیده شده است در واقع واژه‌ای تاریخی و دیرپاست. از شاخص‌ترین آثار وقایع‌نگاری که از این عنوان بهره‌برده‌اند، روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه قاجار است که امروزه به‌عنوان یکی از منابع مهم تاریخی قاجار به شمار می‌رود.»
- نخستین روزنامه‌های ایرانی
کاغذ اخبار، نخستین روزنامه ایرانی است که به همت «میرزا صالح شیرازی» منتشر شد. میرزا صالح جزو دومین گروه کوچک چهار یا پنج‌نفره‌ای بود که در دوران زمامداری فتحعلی‌شاه به همت عباس میرزا، ولی‌عهد قجری، برای تحصیل به اروپا رفت و همانجا با روزنامه و فعالیت‌های روزنامه‌نگاری آشناتر شد. پیمان سمندری با اشاره به این موضوع افزود: «میرزا صالح در بازگشت از دیار فرنگستان به سرزمین مادری، روزنامه کاغذ اخبار را منتشر می‌کند که در حال حاضر فقط چند نمونه و برگ از آن در موزه‌ها نگهداری می‌شود و از آن اطلاعات زیادی در دسترس نیست.»
روزنامه «دولت علیه ایران» یا همان «وقایع اتفاقیه» هم از نخستین روزنامه‌های پایتخت بود که‌بانی انتشار آن میرزا تقی‌خان امیرکبیر بود؛ روزنامه‌ای که در آن اخبار حکومتی منتشر می‌شد و از آنها به‌عنوان نخستین روزنامه رسمی و دولتی می‌توان یاد کرد. سمندری درباره صفحات و بخش‌های روزنامه‌ها چنین توضیح می‌دهد: «در روزنامه‌های اولیه، گروه خبررسانی و مقاله‌نویس آن‌گونه که امروز می‌شناسیم وجود نداشت و معمولاً فرد صاحب امتیاز و یا سردبیر به همراه دو ـ سه نفر دیگر، بخش اصلی مقالات و اخبار را آماده و یا ترجمه می‌کردند و بیشتر کارها توسط همین افراد انجام می‌شد.»
- روزنامه‌های آزاد و خانوادگی
در تهران دوره مشروطه در حدود ۶۵ روزنامه و مجله انتشار می‌یافت که این تعداد با نشریات سایر شهرها که در آنها در بهترین حالت زیر ۱۰ عنوان روزنامه تولید و منتشر می‌شد قابل مقایسه نبود. اما به‌تدریج دوران روزنامه‌هایی میرسید که توسط ارکان حاکمیت انتشار نمی‌افتند و به‌عنوان روزنامه‌ها آزاد شناخته می‌شدند؛ وظایف اطلاع‌رسانی اینها فقط به وقایع و اتفاقات دولتی اختصاص نداشت و در آن بخش‌های متنوع و گوناگون وجود داشت و ضمن درج اخبار و آگاه‌سازی عمومی از تحولات انسانی و اجتماعی، اغلب نقد دولت و برنامه‌هایش هم دیده می‌شد.
«پیمان سمندری» از روزنامه «تربیت» به‌عنوان نخستین روزنامه رسمی آزاد پایتخت نام می‌برد و می‌گوید: «محمدحسین فروغی‌زاده» معروف به «ذکاالملک فروغی» نخستین روزنامه آزاد تهران را راه‌اندازی کرد که خدمات فرهنگی زیادی برای پایتخت‌نشینان ارائه می‌کرد و شاید بتوان از فروغی به‌عنوان نخستین خبرنگار آزاد پایتخت ایران هم نام برد.»
بسیاری از نشریات این دوران هم به شیوه‌ای خانوادگی اداره می‌شدند که برای نمونه، از آن میان می‌توان به روزنامه «حبل‌المتین تهران» به صاحب امتیازی «سید جلال‌الدین کاشانی» اشاره کرد که آن را با همراهی سید حسن کاشانی و شیخ یحیی کاشانی منتشر می‌کرد.
- نخستین خبرنگاران زن تهرانی
دوران مشروطه سرآغاز تغییرات فرهنگی و اجتماعی فراوانی در جامعه ایرانی بود؛ در این دوران بسیاری از دیدگاه‌های فرهنگی به یک‌باره دست‌خوش دگرگونی شد و یکی از دستاوردهای کم‌فروغ آن، شکسته شدن فضای مردانه سیاست و جامعه بود. حضور زنان در جامعه بعد از مشروطه و در مشاغل فرهنگی کم‌کم پا می‌گرفت. یکی از این زنان «مزین‌السلطنه» لقب داشت که خود از خانواده وابستگان دربار بود و می‌توان از او به‌عنوان نخستین زن خبرنگار تهرانی دوران قاجار نام برد. «سمندری» در این‌باره می‌گوید: «مریم عمید» دختر «میرسید رضی رئیس‌الاطباء» معروف به «مزین‌السلطنه» در سال ۱۲۹۲ قمری به‌عنوان نخستین خبرنگار، نشریه «شکوفه» را منتشر می‌کند. این نشریه چندان دنباله‌دار و ماندگار نبود. نخستین نشریه‌ای که به‌صورت متداوم و هفتگی انتشار یافت و مسئولیت انتشار آن با یک بانو بود، روزنامه «دانش» است که به سردبیری خانم دکتر کحال منتشر می‌شد.»
- آزادی مطبوعات و انجمن‌ها
اما در حوزه خبرنگاری و شکل‌گیری نشریات تهران قدیم، برای فعالیت برخی اعضای انجمن‌ها باید جایگاهی ویژه در نظر گرفت؛ از دل همین انجمن‌ها، خبرنگارانی نامدار و تأثیرگذار به سرزمین مطبوعات معرفی شدند. این خبرنگاران، به تعبیری، با هدف اشاعه رویکرد انجمن‌ها فعالیت‌هایشان از سر گرفتند و به نوعی موضوع آزادی مطبوعات برآیند همین انجمن‌ها بود. «پیمان سمندری» در این‌باره می‌گوید: «انجمن معارف تهران و انجمن گلستان از نخستین انجمن‌ها در تهران بودند که در زمینه فعالیت‌های روزنامه‌نگاری هم فعالیت داشتند.»
- روزنامه‌های پس از مشروطیت
مشروطیت در ایران، دوران تنوع و تحولات روزنامه بود. در این دوران روزنامه‌های زیادی شکل گرفتند. روزنامه‌های مجلس، ندای وطن، حبل‌المتین تهران، صبح صادق و صور اسرافیل از جمله این روزنامه‌ها بودند. این پژوهشگر می‌گوید: «وقتی میرزا جهانگیرخان شیرازی به همراهی قاسم‌خان تبریزی روزنامه «صوراصرافیل» را منتشر می‌کند، فردی دیگر نیز آنها را در این راه همراهی می‌کند و آن شخص که بعدها با ایجاد اساس لغت‌نامه‌اش، تأثیر بزرگ و بسزا در فرهنگ ایران گذاشت علی‌اکبرخان قزوینی یا همان «دهخدا» بود. دهخدا را افزون بر دانش و گستردگی فعالیت‌ها، شاید بتوان به‌عنوان یکی از نخستین روزنامه‌نگاران دانست که در شهر تهران‌زاده شده‌اند.
او که در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در تهران متولد شد به سبب قلم شیوا، تحلیل‌های سیاسی و نگارش مقاله‌های تأثیرگذار و آگاهی‌بخشش، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین روزنامه‌نگاران تهرانی و مهم‌ترین شخصیت‌های ادبی، فرهنگی و سیاسی تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود.» از روزنامه‌نگاران شناخته‌شده می‌توان به بزرگانی دیگر مانند ملک‌الشعرای بهار با روزنامه نوبهار، احمد تدین با مجله ادبی ارمغان، وحید نسیم دستگردی و بسیاری افراد جز اینها اشاره کرد که در تهران فعالیت می‌کردند، هر چند ابتدای کارشان را از شهرهایی دیگر آغاز کرده بودند.
- شهر ری و یادگاران تاریخ روزنامه‌نگاری
یکی از جالب توجه‌ترین جاذبه‌های پایتخت که شاید به تعبیری موزه‌ای برای تاریخ روزنامه‌نگاری تهران باشد، آرامستان‌های مشهور تهران مانند آرامستان ابن‌بابویه و امامزاده عبدالله(ع) در شهرری است که همواره مورد توجه کسانی بوده‌اند که برای ملاقات با این مشاهیر حوزه خبرنگاری و روزنامه‌نویسی بر مزار ایشان حاضر می‌شوند.