همشهری آنلاین _ رضا نیکنام: در هر گوشه از شهر و محله ما شهروندان از اقوام مختلف تکیه‌های عزاداری به پا می‌کنند و در سوگ شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش به عزاداری و مرثیه‌سرایی می‌پردازند. در مناطق جنوب شهر از جمله منطقه ۱۷ که از قومیت‌های مختلف تشکیل شده در ایام محرم به‌ویژه در دهه اول آن شاهد همدلی و مشارکت بی‌نظیری در برگزاری مراسم عزاداری و پخت غذاهای نذری هستیم. این هفته مهمان اهالی خونگرم محله زمزم شدیم تا با سنت‌های قدیمی آنان در ایام محرم که عمدتاً در فضای باز و با رعایت پروتکل‌ها برگزار می‌شود آشنا شویم.
ساکنان محله زمزم نیز مثل سایر محله‌ها از چند روز مانده به محرم با برپا کردن تکیه‌ها و هیأت‌ها و با اجرای مراسم سیاهپوشان برای برگزاری مراسم در محرم ۱۴۰۰ البته با رعایت پروتکل‌های بهداشتی آماده می‌شوند تا عشق و ارادت خود را به امام حسین(ع) نشان دهند.
یکی از آداب و برنامه‌های رایج در دهه محرم طبخ غذا و پخش نذری است. البته در این زمینه نکته جالبی وجود دارد که آن تنوع غذاهای نذری در بین اقوام مختلف است. مثلاً در برخی نقاط محله زمزم که اقوام آذربایجانی زندگی می‌کنند طبخ و توزیع آبگوشت بین هیأت‌های عزاداری رایج است، اما نباید فراموش کرد که پخت غذای قیمه به‌عنوان یک غذای محبوب بین بیشتر اقوام رایج است.
«شاپور زنجانی» از اهالی قدیمی محله زمزم است که درباره سنت قدیمی پخت نذری در ایام محرم می‌گوید: «دسته‌های عزاداری آذری‌زبان جزء منظم‌ترین و منسجم‌ترین گروه‌های عزاداری در محله ما به شمار می‌روند. در چنین ایامی که هنوز با بحران کرونا و محدودیت‌هایی روبه‌رو هستیم می‌بینید اقوام مختلف با رعایت مسائل بهداشتی و الزام به پوشیدن ماسک تکیه‌های عزاداری را در کوچه‌ها و خیابان‌ها برپا کرده‌اند و عشق و ارادت خود را به اهل‌بیت(ع) نشان می‌دهند.»
وی با مرور خاطراتش یکی از سنت‌های قدیمی شهروندان در دهه محرم را بیان می‌کند: «از قدیم بزرگان طوایف و هیأت‌های آذربایجانی ساکن محله رسم داشتند یک محل ثابت را برای طبخ و پخت غذا در نظر بگیرند. غذای نذری توسط آشپزهای تکیه‌ها و هیأت‌های عزاداری محله پخته و بین مردم عزادار توزیع می‌شد، اما در یک جا و یک نقطه. با این کار غذای نذری به راحتی و منظم بین شهروندان پخش می‌شد و خانواده‌ای بدون غذای نذری باقی نمی‌ماند.»
زنجانی اضافه می‌کند: «از دوران قدیم در ایام محرم و هر شب سفره غذای نذری برای پذیرایی از دسته‌های عزاداری و مردم پهن می‌شد. بزرگان هیأت‌ها و تکایای مذهبی محله زمزم هر سال در دهه محرم ۴۰ دیگ مسی پخت غذا در یک مکان مشخص آماده می‌کردند تا به‌صورت همزمان غذای نذری بپزند. اکنون نیز از تکیه‌های عزاداری محله زمزم با روشن کردن اجاق ۴۰ دیگ باز هم سفره احسان برپا می‌کنند.»
به گفته یکی از ساکنان قدیمی محله زمزم، سنت پخت غذای نذری در چهل دیگ قدمت ۱۰۰ ساله دارد و نسل به نسل انتقال پیدا کرده است. در گذشته افراد پولدار و ثروتمند که بیشتر از افراد بازاری بودند بانی این مراسم بودند اما پس از چند دهه تعداد افرادی که در برگزاری این مراسم مشارکت می‌کنند بیشتر شده و همه اقشار تلاش می‌کنند تا در در این ضیافت معنوی سهمی داشته باشند. اکنون همه اقلام مورد نیاز برای پخت غذای نذری در چهل دیگ را خود مردم تهیه می‌کنند و پس از پخت غذای نذری بخشی از آن را در کوره‌پزخانه‌ها و نواحی حاشیه‌ای تهران پخش می‌کنند.
- استقبال از آیین تعزیه‌خوانی در فضای باز
اگر شهروند مناطق جنوب شهر از جمله ۱۶، ۱۷، ۱۸ و ۱۹ باشید در محل زندگی خود به گروه تعزیه‌خوان در ایام محرم برخورد کرده‌اید. افرادی که از قیام عظیم عاشورا و چگونگی به شهادت رسیدن بهترین و پاک‌ترین آفریده‌های خدا می‌گویند و با هنر سوزناک و تأثیرگذار خود ما را به صحرای کربلا می‌برند. تعزیه‌خوان‌ها که بین‌شان موافق‌خوان، مخالف‌خوان و شبیه‌خوان وجود دارد تلاش می‌کنند واقعه عاشورا و نهضت امام حسین(ع) را که قریب به ۱۴۰۰ سال از آن گذشته به زیبایی و هنرمندانه به تصویر بکشند تا احیاگر فرهنگ عاشورا در جامعه باشند. زنجانی در ادامه صحبت‌های خود از تعزیه‌خوانی به‌عنوان متداول‌ترین و پرمخاطب‌ترین برنامه مذهبی و فرهنگی ایام محرم در محله زمزم یاد می‌کند و می‌گوید: «گروه‌های تعزیه‌خوان ایام محرم شامل تبریزی‌ها، سرابی‌ها، اردبیلی‌ها و زنجانی‌ها هریک به نوبه خود برنامه‌های ویژه ایام سوگواری ماه محرم را در محله به اجرا در می‌آورند. برخی از تعزیه‌خوان‌ها با توجه به فضا و موقعیت کنونی در زمین‌های باز حضور پیدا می‌کنند، بعضی در کنار هیأت‌ها محفل دارند و گروهی دیگر به دعوت بزرگان و ریش‌سفیدان محله از نقاط مختلف کشور به اینجا می‌آیند و چند روزی را مهمان شهروندان هستند و در دهه محرم در نقاط مختلف برنامه اجرا می‌کنند.»
- حرکت نمادین کاروان اسرا
جدا از برنامه‌هایی چون پخت غذای نذری، سایر برنامه‌هایی که در فضای باز اجرا می‌شوند همانند سال‌های پیش برگزار می‌شود. «قدیر شعبانی» یکی دیگر از شهروندان منطقه ماست که به چنین سنت‌هایی اشاره می‌کند و می‌گوید: «طبق یک رسم قدیمی در روز عاشورا کاروان نمادین نینوا و اسیران کربلا همراه با یزیدیان و اشقیا به راه می‌افتند تا تصویرگر واقعه جانسوز عاشورای حسینی باشند. گهواره خونین حضرت علی‌اصغر(ع) طفل مظلوم و بی‌گناه امام حسین(ع) سوار بر شتر به‌طور نمادین همراه با کاروان از کوچه‌ها و خیابان‌ها عبود داده می‌شود.»
وی می‌افزاید: «این کاروان طبق سنوات قبل از معابر اصلی منطقه از جمله خیابان ابوذر، امامزاده حسن(ع)، آیت‌الله سعیدی و... می‌گذرد و سرانجام هنگام ظهر عاشورا و اذان به محله زمزم می‌رسد. در این زمان صدای طبل‌ها خبر از واقعه جانسوز عاشورا، خیمه‌های سوخته و مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش می‌دهد و با اقامه نماز ظهر عاشورا تجلی پیدا می‌کند.»
- روشن کردن شمع در شام غریبان
از نخستین روز محرم تا پایان این دهه شهر و محله‌مان رنگ و بوی دیگری می‌گیرد. به روزهای پایانی دهه محرم که نزدیک می‌شویم دلتنگی ارادتمندان اهل‌بیت(ع) بیشتر می‌شود و در شام غریبان به اوج خود می‌رسد. شعبانی در ادامه صحبت‌هایش درباره اجرای پایانی مراسم دهه محرم که در فضای باز برگزار می‌شود چنین می‌گوید: «شام غریبان در محله‌های مختلف تقریبا به‌طور یکسانی برگزار می‌شود. روشن کردن شمع در محافل و حسینیه‌ها و اماکن زیارتی به یاد یاران امام حسین(ع) از رسوم قدیمی است. برخی خانواده‌ها در شب شام غریبان غذای نذری بین شهروندان توزیع می‌کنند و از خدا می‌خواهند که با عنایت خود نذوراتشان را قبول کند.»