همشهری آنلاین_فاطمه عسگری نیا: تاریخچه سینما در ایران را که ورق می‌زنیم به دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ می‌رسیم، البته قبل از آن بهتر است از مظفرالدین‌شاه بگوییم که با آوردن نخستین دوربین فیلمبرداری در سال ۱۲۷۹ به ایران آغازگر تاریخ سیمای کشور ما شد. او که اهل سیر و سیاحت بود، در یکی از سفرهای خود به فرانسه دستگاه سینماتوگراف را دید و خوشش آمد و سپس به میرزا ابراهیم‌خان صحاف‌باشی دستور خریدش را داد.
دلش می‌خواست تصویر کارناوال‌ها و جشنواره‌های فرنگیان را همیشه به یادگار داشته باشد. بعد از اینکه به خواست مظفرالدین‌شاه نخستین دستگاه سینماتوگراف پایش به ایران باز شد، ابراهیم‌خان صحاف‌باشی نخستین محل پخش فیلم را در خیابان چراغ گاز افتتاح کرد و با اکران فیلم‌های کمدی سیاه و سفید دریچه‌ای جدید از زندگی بر پرده سفید رنگ به روی مردم گشود. کم‌کم مردم جذب سینما شدند و نخستین سالن عمومی سینما توسط مهدی‌خان روسی در خیابان علاءالدوله افتتاح شد.
حالا حدود هشتاد سال از تأسیس نخستین سینما در ایران می‌گذرد و خیلی از سینماهایی که برای مردم این شهر خاطره‌انگیز بوده، چراغشان خاموش شده است یا در صف تغییر کاربری‌ها قرار گرفته‌اند. در این گزارش، وضعیت برخی از این سینماها را در پهنه مرکز بررسی کرده‌ایم.
- تهران بزرگ شد، سینماها انباری شدند
منطقه ۱۲ که بیشترین مساحت تهران قدیم را در بر می‌گیرد، بیشترین سهم را در میان سینماهای تعطیل‌شده پایتخت دارد. سینماهای «تاج» در خیابان انقلاب (ابتدای خیابان لاله‌زار نو)، «ادئون» در خیابان سعدی (نرسیده به چهارراه مخبرالدوله)، «همای» در خیابان فردوسی (نرسیده به چهارراه استانبول)، «ایفل» در خیابان نادری (بعد از خیابان سی‌تیر)، «ایران»، «لاله» و «سحر» در خیابان لاله‌زار، «کریستال» در خیابان لاله‌زار نو و «پارک» در خیابان جمهوری (بعد از ساختمان پلاسکو)، سال‌های سال است که چراغشان خاموش شده است.
نه فیلمی روی پرده‌های خاک گرفته‌شان نمایش داده می‌شود و نه از شور و شوق آدم‌هایی که روی صندلی‌های قدیمی این سینماها می‌نشستند و لحظات خوشی را کنار خانواده دنبال می‌کردند، خبری هست. به گفته «میکائیل سعید»، یکی از شورایاران منطقه ۱۲، اغلب قدیمی‌های تهران که اهل سینما و فیلم دیدن بودند از سینماهای این منطقه خاطره‌های زیبایی دارند: «بیشترین و نخستین سینماهای تهران در منطقه ۱۲ یا همان قلب پایتخت قرار دارد. سینماهایی که در روزگاری نه چندان دور امید مردم این شهر برای گذران اوقات فراغتشان بودند و امروز یکی‌یکی در صف تغییر کاربری قرار گرفته‌اند، مخصوصاً در این روزها که قیمت ملک در پایتخت با رشد چند برابری همراه است. به این‌ترتیب، اگر امیدی بود برای نجات این سینماها دیگر آن امید هم وجود ندارد.»
او با بیان اینکه تعطیلی سینماهای قدیمی منطقه ۱۲ بسیار دردناک است، می‌افزاید: «سینماهایی که در خیابان لاله‌زار و لاله‌زار نو قرار دارند با تغییر کاربری به انبار کالا تبدیل شده‌اند.» به گفته سعید، سینماهای تعطیل‌شده قدمت زیادی دارند و بناهایشان جزئی از هویت تاریخی تهران به حساب می‌آیند که باید توسط سازمان میراث فرهنگی ثبت ملی شوند، اما مالکان آنها بدون توجه به این نکته مهم، این ساختمان‌ها را به انباری تبدیل کرده‌اند.
او که خودش یکی از قدیمی‌های ساکن در منطقه ۱۲ است و دوره نوجوانی و جوانی را هم در این منطقه پشت سرگذاشته است از سینماها به‌عنوان هویت و فرهنگ منطقه ۱۲ یاد می‌کند و ادامه می‌دهد: «سینماها هویت منطقه و سرمایه‌های فرهنگی هستند و باید به نحو احسن حفظ و حراست شوند. با تخریب و از بین رفتن سینماها، بدون شک بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی منطقه نابود می‌شود.»
البته شاید، به گفته میکائیل سعید، مالکان سینماها هم مقصر نباشند، چراکه کسی در طول سال‌های گذشته به فکر جبران خسارت‌های وارده بر پیکره سینماها و صنعت سینماداری نبود و همین وضعیت باعث شده تا مالکان درخواست تغییر کاربری را مطرح کنند و این بناهای ارزشمند فرهنگی به سمت و سوی خاموشی و تبدل شدن به انبارهای کالا بروند.
- قصه مرگ سینماها در منطقه ۱۱
در منطقه ۱۱ شهرداری تهران هم وضع به همین صورت است. روزی نیست که پلاکارد فروش ساختمان سینماها در خیابان‌های این منطقه دیده نشود. از سینما شهر قشنگ در خیابان ولی‌عصر(عج)، نرسیده به سه‌راه جمهوری، گرفته تا سینما خیام در خیابان قزوین، جنب بیمارستان فارابی. البته سینما لیدور در خیابان قزوین یا سینما جمهوری در خیابان جمهوری هم وضع بهتری ندارند. با قدیمی‌های ساکن در این منطقه که صحبت می‌کنیم، نام تک‌تک این سینماها را در ذهن دارند.
«علی‌اصغر فراهانی» از اهالی محله راه‌آهن است. نام سینماهای قدیمی تهران که می‌آید به یاد دوران جوانی خودش می‌افتد و می‌گوید: «چه دوران خوشی را که با دوستان و رفقا در سینما «ری» خیابان امیریه (پل امیربهادر) یا سینما «اروپا» در خیابان جمهوری (نرسیده به تقاطع ولی‌عصر(عج) و جمهوری) و سینما «فلور» در خیابان ولی‌عصر(عج) سپری نکردیم. در تمام این سینماها خاطره داریم، به‌خصوص سینما «پرسپولیس» که حالا بیست سال می‌شود که تعطیل است. این سینما در خیابان کارگر قرار داشت و در آن دوران بزرگ‌ترین سینمای تهران بود. الان فقط قدیمی‌های شهر نامش را به یاد دارند. شاید باورتان نشود، اما از کنار این سینماها که می‌گذرم اشک در چشمانم جمع می‌شود.» او با بیان اینکه در گذر زمان امکانات سینماهای قدیمی، مدرن و به‌روز نشده و به همین دلیل مردم از این سالن‌ها استقبال نکردند و آنها تعطیل شدند، می‌گوید: «اگر سینماها با پیشرفت علم و تکنولوژی، همگام می‌شدند و مالکان و بهره‌برداران از تجهیزات و امکانات مدرن بهره‌می‌گرفتند، شاهد بداقبالی سینماها نبودیم و این سالن‌ها به چنین سرنوشتی دچار نمی‌شدند.
ساخت پردیس‌های سینمایی تجربه موفقی در ایجاد فضاهای فرهنگی است. با استفاده از این تجربه، می‌توان فضاهای متروکه سینماها را از تهدید به فرصت تبدیل کرد.» او پیشنهادهایی هم برای احیای دوباره سینماها دارد و می‌گوید: «تمام سینماهایی که در منطقه ۱۱ فعال است، دارای بناهای بزرگ و قابل توجه است. بنابراین، با تبدیل آنها به پردیس‌های سینمایی و اکران همزمان چند فیلم، پای مردم دوباره به سینماها باز می‌شود و این فضاها رونق می‌گیرند.» او اهالی سینما و سینماداران را به خوبی می‌شناسد و می‌گوید: «کسی که خاک سینما خورده باشد، آنقدر که با احیای سینمایش به وجد می‌آید با هیچ کار دیگری خوشحال نمی‌شود و مطمئنم که درخواست صددرصد اهالی احیای دوباره سینماهاست.» او از دل اهالی منطقه هم خبر دارد و می‌گوید: «منطقه ما یک منطقه نسبتاً تجاری است. تعدد و تنوع واحدهای کسبی ماهیت فرهنگی این منطقه را پنهان کرده است. مردم دوست دارند چراغ سینماها دوباره روشن بشود و همگی بتوانند در این سینماها ساعات خوشی را کنار خانواده سپری کنند.»
- تعطیلی سیزده‌ساله سینماها
سال‌های زیادی از تعطیلی سینما «تیسفون» در خیابان قزوین، نرسیده به پل امامزاده معصوم(ع)، سینمای «۲۳ بهمن» و «المپیاد» در منطقه ۱۰ می‌گذرد. سینماهایی که در مالکیت افراد حقیقی بوده و براساس قانون، هیچ ارگان و فردی نمی‌تواند در آنها دخل و تصرف داشته باشد. تغییر کاربری درخواست مالکان آنهاست، اما تلاش مدیران شهری برای احیای این سینماها و حفظ زیرساخت‌های فرهنگی منطقه همچنان ادامه دارد.
بر خلاف مناطق دیگر، گویا احداث «پردیس سینمایی کارون» در این منطقه خیلی موفق نبوده و همین امر سبب شده مالکان سینماهای تعطیل‌شده‌درصدد تغییر کاربری آنها باشند. به گفته «محسن رهایی»، یکی از فعالان اجتماعی منطقه، تغییر کاربری سینماها کار آسانی نیست و باید با اجازه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شود. بنابراین، مدیران شهری می‌توانند از این فرصت برای تملک آنها و تبدیلشان به مجموعه‌های ورزشی و فرهنگی استفاده کنند.
- رئیس اتحادیه سینماداران تهران /هر روز بر تعداد سینماهای خاموش شهر افزوده می‌شود
«محمد قاصد اشرفی»، رئیس اتحادیه سینماداران تهران، هم از وضعیت سینماهای قدیمی این شهر دل خوشی ندارد.
او معتقد است برای سینماهایی که هر روز چراغشان خاموش می‌شود نمی‌توان آمار دقیقی اعلام کرد، چراکه این روند هر روز ادامه دارد و ما شاهد تعطیلی سینماهای بیشتری هستیم، به‌خصوص در دو سال اخیر که با شیوع کرونا به این مصیبت هم دامن زده شده و تعطیلی مکرر سینماها به دلیل رعایت پروتکل‌های بهداشتی صنعت سینماداری در ایران را با یک بحران جدی روبه‌رو کرده است.
او استقبال نکردن مردم و بی‌توجهی به صنعت سینماداری را عامل اصلی خاموشی چراغ سینماها می‌داند و می‌گوید: «بی‌شک استقبال نکردن مردم از سینما و ضرر و زیان‌هایی که به مالکان وارد شده، عوامل تعطیلی سینماها هستند.» سینماهایی که امروز تعطیل شده و چاره‌ای برای تعیین تکلیف آنها نمی‌شود اندیشید و با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند. اشرفی می‌گوید: «ورثه‌ای بودن، واگذاری سرقفلی به غیرو مالکیت خصوصی موانع تملک و تعیین تکلیف سینماهای تعطیل شده هستند.»
رئیس اتحادیه سینماداران تهران می‌گوید لازم است برای تعیین تکلیف مشکلات این بخش دلسوزانه دور یک میز نشست و بحث و گفت‌وگو کرد در غیراین صورت، صنعت سینما به سمت و سوی افول بیشتر می‌رود.
او ادامه می‌دهد: «در حالی که ما سینماهای قدیمی و بزرگ زیادی داریم که می‌توانیم احیایشان کنیم و به چرخه کار برگردانیمشان، خیلی‌ها دم از ساخت‌وساز سینماهای جدید می‌زنند. ما متولی ساخت سینما نیستیم، اما به نظر بنده این کار منطقی نیست، چراکه سینماهای قدیمی دارای فضا و موقعیت‌های بسیار خوبی هستند و می‌توان آنها را با طراحی جدید بازسازی و دوباره راه‌اندازی کرد. این کار هم به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است و هم می‌توان با این شیوه، هویت‌های فرهنگی و تاریخی مناطق را حفظ کرد.»
- تعطیلی ده‌ساله سینماها در منطقه ۶
در منطقه ۶ هم وضعیت سینماهای قدیمی پایتخت چندان خوش نیست. بالغ بر ده سال است که تعطیلی سینماهای «کسری» در خیابان انقلاب (ابتدای خیابان بهار)، «رادیو سی‌تی» نرسیده به میدان ولی‌عصر(عج) و «گلریز» در یوسف‌آباد می‌گذرد. سینماهایی که این روزها به نقاط بی‌دفاع شهری تبدیل شده‌اند و نه تنها عایدی‌ای برای مردم منطقه ندارند که به یک تهدید هم تبدیل شده‌اند.
«جمشید رحمانی‌پناه»، شورایار منطقه، بر این باور است که سودده نبودن، عامل تعطیلی آنها بوده است: «سینما رادیو سی‌تی بیش از پنجاه سال قدمت دارد و سازه آن جزو بناهای تاریخی نه تنها در منطقه، بلکه در پایتخت محسوب می‌شود.» بازسازی سینماها خواسته اهالی است که رحمانی‌پناه با اشاره به آن می‌گوید: «البته بازسازی باید به گونه‌ای انجام شود تا هم برای مالک سوددهی داشته باشد و هم مردم ترغیب شوند برای تماشای فیلم به سینما بروند.»
به گفته رحمانی‌پناه، حمایت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند در راه‌اندازی مجدد سینماها مؤثر باشد: «سینماها در دهه‌های شصت و هفتاد و حتی هشتاد رونق چندانی نداشتند و به همین دلیل مالکان به دنبال سود بیشتر هستند. بنابراین، مسئولان حوزه فرهنگ با حمایت از این صنف می‌توانند زمینه فعالیت سینماهای تعطیل‌شده را فراهم کنند.»
- بلاتکلیفی تنها سینمای منطقه ۷
سینما «نپتون» در خیابان دماوند، نرسیده به بیمارستان بوعلی، تنها سینمای منطقه ۷ است که سال‌هاست تعطیل و به ملک متروکه تبدیل شده است. به گفته اهالی منطقه، در دهه‌های اخیر به دلیل استقبال نکردن مردم، سینما سوددهی نداشته و مالک هم تصمیم گرفته سینما را تعطیل کند و هیچ برنامه‌ای هم برای بازگشایی دوباره ندارد. گویا مدیریت شهری هم برنامه و بودجه‌ای برای تملک ندارد و به همین دلیل ملک به شکل مخروبه و متروک رها شده است. به گفته اهالی، بهتر است تنها سینمای منطقه احیا و بازگشایی شود. آنها می‌گویند: «تلاش کردیم بار دیگر سینما را احیا کنیم، اما به دلیل شخصی بودن ملک موفق به این کار نشدیم.»