همشهری آنلاین _ مرضیه موسوی: نام مهدی‌قلی خان هدایت در شمیران و محله دروس بیش از هر چیزی به موقوفه‌هایش شهرت دارد. کیست که پیشینه این محله را نداند و از تقسیم اراضی این محله در گذشته در میان ۳ خاندان شیبانی، هدایت و احتشام‌السلطنه بی‌خبر باشد؟ در این سال‌ها تنها املاک قدیمی باقیمانده در دروس موقوفاتی هستند که مهدی قلی خان هدایت در این محله از خود به جا گذاشت؛ بیمارستان و مدرسه و مسجد هدایت و حمام قدیمی محله دروس.
«مخبرالسلطنه» لقبی بود که مظفرالدین شاه بعد از مرگ علی‌قلی‌خان هدایت به فرزندش مهدی‌قلی خان اعطا کرد. خاندان مخبرالدوله برای نخستین بار تلگراف را وارد ایران کرده بودند و ماجراهای نخستین ارتباطات رادیویی در ایران به نام این خاندان گره خورده است. به همین دلیل هم لقب مخبرالدوله و مخبرالسلطنه نام موروثی این خاندان شد. مهدی‌قلی‌خان که در اروپا تحصیل کرده و به چند زبان از جمله عربی و انگلیسی و فرانسه مسلط بود، خیلی زود در جرگه رجال و شخصیت‌های فرهنگی اثرگذار کشور در دوره قاجار درآمد. یکی از مهم‌ترین یادگاری‌های مهدی‌قلی‌خان هدایت کتاب خاطرات اوست که از دوره ناصرالدین شاه وقایع روزانه و روزمره خود را در آن می‌نوشت. «خاطرات و خطرات» نام این زندگینامه است که به قلم خود او نوشته شده.
نام مهدی‌قلی خان هدایت بعد از امضای فرمان مشروطه و تشکیل نخستین مجلس شورای ملی در ایران سر زبان‌ها افتاد. او که یکی از طرفداران پروپاقرص مشروطه بود، در ترغیب مظفرالدین شاه برای امضای فرمان مشروطه نقش مهمی داشت. «معصومه جمشیدی» پژوهشگر تاریخ در مقاله‌ای درباره مخبرالسلطنه می‌نویسد: «همزمان با انقلاب مشروطیت در ایران، دوران شهرت و فعالیت مخبرالسلطنه آغاز شد. او هم مورد اعتماد مجلس بود و هم مورد اعتماد دربار و درواقع واسطه میان شاه و آزادیخواهان به حساب می‌آمد.» اما اوضاع با به توپ بستن مجلس و استبداد صغیر در هم ریخت و مخبرالسلطنه از ترس جانش به روسیه و سپس به اروپا گریخت.
- سال‌های پر فراز و نشیب سیاست
دوری اجباری مخبرالسلطنه از ایران چندان طول نکشید و به هر سختی که بود او بعد از پایان این دوره خود را به ایران رساند و دوباره به دربار راه پیدا کرد. مخبرالسلطنه سال‌ها بعد از این وقایع سمت‌های مختلفی را در دربار به دست آورد. در نهایت در دوره پهلوی و بعد از استعفای مستوفی الممالک به نخست‌وزیری رسید. «رضا حکمت» رئیس وقت مجلس شورای ملی در شرح گزارش این ماجرا که در مرکز اسناد و کتابخانه ملی مجلس نگهداری می‌شود نوشته است: «هنگامی که مخبرالسلطنه نخست وزیر شد مستوفی الممالک به او پیغام داد: من تا چانه‌ام به گل فرو رفت. شما مواظب باشید که تا فرقتان در لجن فرو نرود.» و به این‌ترتیب مهدی‌قلی خان هدایت دوران نخست وزیری خود را آغاز کرد. او سال ۱۳۱۲ از این سمت برکنار شد و تا پایان عمرش در ۲۲ سال بعد از این تاریخ هیچ سمتی در اختیار نداشت. سال‌های بعد از خانه‌نشینی مخبرالسلطنه در دوره پهلوی به سکونت او در دروس گذشت. باغ و عمارتی در آنجا برای خود دست و پا کرده بود که بعد از سکونت در آن، شروع به ساخت مسجد و مدرسه و دیگر موقوفاتش کرد. این روزها با گذر از محله دروس چشمتان به قدیمی‌ترین بناهای باقیمانده در این محله می‌افتد که یادگار مخبرالسلطنه هدایت هستند؛ مسجد هدایت، بیمارستان و مدرسه هدایت و حمام عمومی و کتابخانه. مخبرالسلطنه سال ۱۳۳۴ در ۹۰ سالگی درگذشت. مقبره مخبرالسلطنه هدایت در کتابخانه وقفی او در دروس قرار دارد.
- مخبرالدوله سر سعدی
یکی از معروف‌ترین بناهای باقیمانده از موقوفات هدایت در دروس بیمارستانی است که در این محله به همین نام قرار دارد. طبق وقفنامه این بیمارستان که نخستین زایشگاه شمیران به شمار می‌رود موظف بود در ماه بستری ۴ زن نیازمند برای زایمان را رایگان تقبل کند. موقوفات خاندان هدایت در تهران به محله دروس ختم نمی‌شود. مسجدی به نام مسجد هدایت در محله جمهوری که از مساجد معروف تهران به شمار می‌رود هم از دیگر موقوفات این خاندان است. همچنین املاک و ساختمان‌های دیگری در مرکز تهران که در دوره قاجار و پهلوی هسته اصلی شهر تهران را تشکیل می‌داد از این خاندان باقی مانده است. بنایی که این روزها به نام انجمن شاعران ایران می‌شناسیم هم از دیگر بناهای باقیمانده از املاک هدایت است که در وسط باغی قرار دارد. البته درمانگاه و مدرسه‌ای هم که توسط خاندان شیبانی در این محله دایر شده بود همچنان پابرجاست. یکی دیگر از همسایه‌های نام‌آشنای محله دروس در دوره قاجار دوست‌علی‌خان معیرالممالک بود؛ فردی که خاندانش از دوران افشار و صفویه در دربار راه پیدا کرده بودند. همچنین خیابانی که در گذشته به خیابان «منصور» شهرت داشت و این روزها خیابان شهید صالحی نام دارد، محل زندگی و سکونت حسنعلی منصور، نخست وزیر ایران در دوره پهلوی دوم بود.