همشهری آنلاین _ ثریا روزبهانی: براساس تحقیقات انجام شده مرکز «مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران»، فرونشست زمین به سمت منطقه ۲۲ و اطراف فرودگاه «مهرآباد» در حال پیش‌روی است. اگرچه اکنون فرونشست زمین به‌صورت آنی و به یکباره محدوده غرب تهران را تهدید نمی‌کند اما در سال‌های آینده این بحران خفته، دهان باز می‌کند و زمین را می‌بلعد. در این گزارش، میزان خطرپذیری فرونشست زمین در مناطق غربی پایتخت را در گفت‌وگو با کارشناسان زمین‌شناسی و شهرسازی و همچنین دبیران ستاد مدیریت بحران مناطق بررسی کرده‌ایم.
- کاهش مقاومت ساختمان‌ها
تخلیه منابع آب زیرزمینی سبب ایجاد نوعی خشکسالی مصنوعی و فرونشست زمین در بسیاری از مناطق می‌شود. فرونشست‌هایی که دلیل اصلی آن مدیریت نادرست منابع آبی است و به همین دلیل خسارات سنگینی را برجای خواهد گذاشت. اغلب تأسیسات و لوله‌کشی‌های شهری از زیر زمین عبور می‌کند. برای همین فرونشست زمین می‌تواند به لوله‌های آب، گاز و فاضلاب صدمه وارد کند. در این اتفاق، لوله‌ها و خطوط انحنا پیدا می‌کنند و از هم جدا می‌شوند. همچنین گسیختگی لوله‌های دیگر شبکه زیرزمینی مانند فاضلاب نیز می‌تواند موجب نشت فاضلاب بر روی زمین شود و بحران به وجود آورد. از سوی دیگر، فرونشست زمین علاوه بر ایجاد ترک و شکاف در ساختمان‌ها می‌تواند پی ساختمان را از بین ببرد. همین موضوع سبب می‌شود تا ساختمان در برابر زلزله با ریشترهای کم نیز مقاومت نداشته باشد و فرو بریزد.
- استفاده از آب‌های زیرزمینی بیشتر از ظرفیت
نخستین مسئله‌ای که باید برای فرونشست زمین به آن توجه کنیم، کنترل اضافه برداشت‌ها و نظارت بر برداشت از آب‌های زیرزمینی است. در منطقه ۲۲ باتوجه به این موضوع که آب شرب اهالی از طریق چاه‌های متعدد تأمین می‌شود، پس از مدتی سطح آب‌های زیرزمینی افت پیدا می‌کند. به همین دلیل در سال‌های اخیر برخی از چاه‌ها خشک شده‌اند، در حالی که باید با نگاه «پایداری سرزمین» از منابع آبی خود بهره‌برداری کنیم. «حمیدرضا روشندل»، دبیر ستاد مدیریت بحران منطقه ۲۲، درباره وضع فرونشست زمین در این منطقه می‌گوید: «میزان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در واقع ۸۰درصد باید باشد و ۲۰درصد مابقی حق‌آبه خود طبیعت است. اما در طول سال‌های اخیر، علاوه بر آن ۸۰درصدی که از آب‌های جاری برداشت کرده‌ایم، ۲۰درصد حق آبه طبیعت را نیز به مصرف رسانده‌ایم.
با توجه به آماری که متولیان آب ارائه می‌دهند، ۲۰درصد بیشتر برداشت کردیم. به همین دلیل این موضوع سبب کاهش آب در سفره‌های زیرزمینی و ایجاد فرونشست‌هایی در محدوده غربی پایتخت می‌شود. با توجه به مطالعاتی که در سال‌های پیش صورت گرفته است، این فرونشست‌ها از ۴ ـ ۵ سانتیمتر آغاز و تا ۱۰ ـ ۱۵ سانتیمتر ادامه پیدا می‌کند. در منطقه ۲۲ برای ساخت اغلب برج‌ها از سازه‌ها و روش‌های مهندسی نوین استفاده می‌شود. اکنون مشکل حادی در منطقه مشاهده نشده است. اما می‌دانیم بحران‌ها به یکباره صورت نمی‌گیرد و زاییده بی‌توجهی‌هایی است که در طول سال‌ها رقم می‌خورد. به همین دلیل اگر هم‌اکنون این مطالعات انجام و توجهی برای پیشگیری آن نشود، می‌توانیم بگوییم که در سال‌های آینده با مشکل جدی‌تری در این بخش مواجه می‌شویم. به‌ویژه اگر کاهش نزولات جوی ادامه داشته باشد.
همچنین محروم بودن این منطقه از شبکه فاضلاب شهری می‌تواند این بحران را تشدید کند. متأسفانه این منطقه از جمله مناطق پایتخت است که برخلاف سرعت ساخت‌وساز، ایجاد و احداث فاضلاب‌های شهری از روند ساخت برج‌ها عقب‌تر است. به همین دلیل نیاز به تمهیدات مدیریتی و سرمایه‌گذاری‌هایی دارد. از سوی دیگر، نباید از فرسودگی لوله‌های انتقال آب غافل بود. عمر برخی از این لوله‌ها از نیم قرن فراتر رفته است. به باور کارشناسان شرکت «آب و فاضلاب»، به دلیل فرسودگی شبکه، درصد زیادی از آب در طول مسیر انتقال به هدر می‌رود. علاوه بر هدر رفت حجم زیادی از آب مصرفی، جریان آب سبب سست شدن خاک و فرونشست زمین می‌شود. در همین راستا احداث تصفیه‌خانه‌های محلی با مشارکت شهرداری و شرکت آب و فاضلاب در دستور کار منطقه قرار دارد. همچنین اقدامات اجرایی برای احداث تصفیه‌خانه در «وردآورد» منطقه ۲۲ و تصفیه‌خانه تکمیلی برای استفاده پساب تصفیه‌خانه شهرک «اکباتان» در منطقه ۵ و سایر قراردادهای مشارکتی برای دریافت پساب در مناطق دیگر از جمله اقداماتی برای پیشگیری از فرونشست زمین، در حال اجراست.»
- پدیده‌ای رو به گسترش
حرکت مطلوب و رو به جلو برای استفاده از پساب‌ها در مصارف آبیاری فضای سبز شهر تهران و کاهش فشار به منابع آب زیرزمینی است که می‌تواند از تشدید عوارض محیط‌زیستی مانند تخلیه آبخوان‌ها و فرونشست زمین جلوگیری کند. با این حال حمایت شورای‌شهر ششم برای تأمین منابع آب پایدار و استمرار برنامه‌ها و تسریع در اجرای پروژه‌های در دستور کار، بسیار راهگشا خواهد بود. «رضا کرمی محمدی»، رئیس سابق سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و استاد دانشگاه «خواجه نصیر»، باور دارد نباید پدیده فرونشست زمین را با فروریزش اشتباه بگیریم. او در این‌باره توضیح بیشتری ارائه می‌دهد: «تصور برخی از افراد از فرونشست زمین آن چیزی است که به دلیل فروریزش رخ می‌دهد، در حالی که فروریزش ناشی از ریزش ناگهانی زمین و ایجاد حفره‌هایی با ابعاد محدود در دل زمین است که به دلیل وجود آب به مرور زمان در عمق زمین ایجاد و ناگهان با ریزش سطح نمایان می‌شود.
مانند آنچه که چندین بار طی سال‌های پیش در نقاط مختلف تهران رخ داده است. اما فرونشست، نشست تدریجی در سطح وسیعی از زمین است که در اثر کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و... به‌صورت کاملاً تدریجی رخ می‌دهد. با توجه به امکانات و تجهیزاتی که سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران دارد، در سال‌های اخیر وضعیت فرونشست زمین از طریق ماهواره‌ای و جی. پی. اس به شکل آنلاین رصد می‌شود. رصدهای انجام‌شده نشان می‌دهد که این پدیده رو به گسترش است.
آثار فرونشست در درازمدت خود را نشان می‌دهد. البته برای سازه‌ها دردسرساز است، اما خطرساز نیست. چراکه اگر تغییراتی در سازه‌ها ایجاد شود مشاهده و اصلاح خواهد شد. در واقع آسیب فرونشست در سازه‌ها تدریجی است و می‌توان آن را مشاهده کرد. ولی خطر اصلی مربوط به محیط‌زیست تهران است که فرونشست در درازمدت باعث می‌شود تهران به بیابان تبدیل شود و اکنون دشت‌های جنوب‌غربی پایتخت و منطقه ۲۲ به شدت تحت تأثیر فرونشست هستند. فرونشست آرام و پیش‌رونده در حال وقوع است و می‌توانم بگویم مجموعه نهادهای مسئول تاکنون هیچ اقدام مؤثری که بتواند جلو آن را بگیرد، انجام نداده‌اند.»
- کم توجهی نهادها به بحران فرونشست
فرونشست تدریجی و ناگهانی سطح زمین از جمله مخاطراتی است که تحت تأثیر تحولات طبیعی و انسانی صورت می‌گیرد. صدمات ناشی از این نوع ریزش‌ها گاهی می‌تواند فاجعه بار باشد. کرمی در ادامه به شرایط بحرانی پیش رو اشاره می‌کند و می‌افزاید: «فرونشست زمین مانند زلزله، سرعت زیادی ندارد و به کندی و بر اثر استفاده و استخراج بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی به وجود می‌آید. با توجه به پویایی منطقه به لحاظ برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، ساختمان‌های مسکونی فرسوده درمعرض خطر بیشتری قرار دارند. خطر فرونشست برای سازه‌های معمولی مانند ساختمان‌های مسکونی و... بسیار اندک است. این موضوع می‌تواند برای ساخت‌وسازهای بزرگ، پل‌ها، لوله‌های انتقال آب و... مشکلاتی را ایجاد کند. با بررسی‌های انجام شده بابت پل‌ها مشخص شد که با فرونشست زمین، خطری پل‌ها را تهدید نمی‌کند.
فرونشست در جایی رخ می‌دهد که خاک نرمی داشته باشد. این اتفاق هم برای تهران و هم برای کشاورزی اطراف آن فاجعه است. جلوگیری از فرونشست زمین به وحدت تصمیم و عملکرد بین دستگاهی نیاز دارد. شاید همین امسال به‌طورکامل شاهد فرونشست زمین نباشیم. اما به دلیل بی‌توجهی و اجرا نکردن تدابیر پیشگیرانه، دیر یا زود زمین دهان باز کند و بخش وسیعی از مناطق شهر را ببلعد. تنوع دلایل فرونشست و فروریزش زمین سبب می‌شود که کنترل این عوامل به یک همکاری چند دستگاهی نیاز داشته باشد. شهرداری‌ها، وزارت نیرو، وزارت صمت و... از جمله دستگاه‌هایی هستند که باید به این موضوع ورود کنند و تصمیم‌های کلانی نیز برای کنترل مسئله بگیرند.» به گفته «علی بیت‌اللهی»، متخصص زلزله‌شناسی و خطرپذیری، حتی اگر اتفاق جدی بر اثر فرونشست نداشته باشیم، اما این پدیده در حال نفوذ بوده و فرونشست در پایتخت تا نزدیکی فرودگاه بین‌المللی مهرآباد نیز رسیده است.
- مسئولان منطقه ۵ پاسخ ندادند
انفجار مهیب در منطقه شهران نمونه‌ای از فاجعه عظیمی است که جای جای منطقه ۵ را تهدید می‌کند. حادثه‌ای که به‌دلیل فرونشست و جابه‌جایی خاک باعث شد تا لوله ۱۹ اینچی گاز شکسته و نشت گاز در زیر زمین باعث فوران آتش در انتهای خیابان یکم شهران شود. بنا به گفته کارشناسان این تنها یکی از خطرات فرونشست زمین در این منطقه و پایتخت است. با این حال عوامل اصلی پدیده فرونشست زمین برداشت مازاد آب از منابع زیرزمینی و به تبع آن فرسایش خاک است که باز هم این منطقه بیشترین میزان تعداد قنات در غرب تهران را دارد که اغلب آنها خشک شده و می‌تواند نقش مهمی در فرونشست این محدوده داشته باشد. هنوز تعدادی از این قنات‌ها باغ‌های وسیعی را آبیاری می‌کنند. اکنون ۱۰ درصد قنات‌های تهران در منطقه ۵ واقع شده است. ۹۱ رشته قنات در منطقه ۵ وجود دارد که ۲۸ قنات آن فعال است و مابقی یا خشک شده‌اند و یا به‌صورت فصلی جریان دارند. هرچند که مسئولان شهری و معاونت شهرسازی این منطقه برای انعکاس دقیق این پدیده از در اختیار قرار دادن اطلاعات امتناع کردند. در صورت ارسال جوابیه پاسخ آنها نیز منعکس می‌شود.
- خطر فرونشست در کمین ۵۷۰ ملک منطقه ۹
احتمال فرونشست زمین در نهمین تکه از پایتخت نیز به دلیل شرایط خاک و جاری بودن فاضلاب شهری، وجود دارد. «سید علی شریفی»، معاونت شهرسازی و معماری منطقه ۹، در این‌باره می‌گوید: «فرونشست‌های مقطعی از جمله تهدیدات ساختمان‌ها در منطقه ۹ است. براساس بازدیدها و بررسی‌های میدانی به عمل آمده از محدوده منطقه، حدود ۵۷۰ ملک دارای خطر نشست شناسایی شده‌اند که در محدوده جنوب خیابان‌های «شهید دستغیب» تا «قزوین» قرار گرفته‌اند.» شبکه فاصلاب شهری، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی، نفوذ آب به بستر ساختمان‌ها، وجود قنات، بسترآبرفتی خاک و فرسودگی چاه‌های فاضلاب قدیمی و راهیابی چاه‌ها به یکدیگر، نامناسب بودن بستر خاک و اجرا نکردن اصولی شمع زیر فونداسیون از جمله اصلی‌ترین دلایل بروز فرونشست در این منطقه است.
برای همین به‌طور خاص با بروز حادثه در شبکه آب شهری، شاهد نشست زمین و بروز حوادثی در ساختمان‌های منطقه هستیم. برداشت بی‌رویه از قنات‌ها و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی نیز می‌توانند از جمله دلایل این خطر محسوب شوند. کاهش آب‌های زیرزمینی سبب ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین می‌شود و نشست زمین، تخریب سازه‌ها و دیگر حوادث مشابه را در پی دارد. همچنین در این منطقه عوامل دیگری نیز در نشست زمین مؤثر هستند. جنس خاک از جمله عوامل بسیار مؤثر در نشست زمین است. متأسفانه آزمایش مکانیک خاک برخی پروژه‌های ساختمانی از دقت کافی برای پیش‌بینی تمهیدات لازم جهت جلوگیری از خطرات مربوطه برخوردار نیستند. در محدوده بین خیابان‌های شهید دستغیب و «نوری نیارکی» در ناحیه یک و محله «امامزاده عبدالله» (ع) در ناحیه ۴ این معضل بیشتر مشهود است.
وجود قنوات، بستر آبرفتی، سستی خاک، فرسودگی چاه‌های فاضلاب قدیمی و راهیابی چاه‌ها به یکدیگر، عوامل تشدیدکننده خطرات هستند. نشست‌های متعدد و ترک‌های پیش رونده و عمیق نه تنها در ساختمان‌های قدیمی و فرسوده بلکه در برخی ساختمان‌های نوساز و گاهی در حال ساخت، خطراتی به دنبال داشته‌اند. باز شدن درز انقطاع بین ساختمان‌ها از جمله نتایج قابل رؤیت این اتفاق است. نداشتن دقت کافی در آزمایش مکانیک خاک و در نتیجه آن پیش‌بینی نشدن تمهیدات سازه‌ای نظیر شمع زیر فونداسیون سبب ایجاد خطراتی برای ساختمان‌های نوساز در منطقه شده است. همچنین بافت فرسوده و متراکم این بخش از منطقه آسیب‌پذیری بسیار بالایی دارد و ضرورت نوسازی اصولی این بافت را بسیار بیشتر گوشزد می‌کند.»
- نشست در مسیر مترو
شریفی در ادامه به زنگ خطر دیگری در منطقه اشاره می‌کند و می‌گوید: «با وقوع فرونشست زنگ خطری دیگری در منطقه به صدا در می‌آید و آن هم ریسک فرونشست در مسیر مترو، تأسیسات مرتبط با فرودگاه، شبکه گاز شهری و خطوط انتقال سوخت است که خطرات قابل توجهی را به دنبال خواهد داشت. اطلاع‌رسانی مناسب به ساکنان پیرامون خطرات موجود در این زمینه، کسب آمادگی برای مقابله با خطرات آن در کنار نوسازی اصولی ساختمان‌های در معرض خطر با در نظر گرفتن تمهیدات سازه‌ای و ایمنی که متضمن همکاری بین شهرداری، سازمان نظام مهندسی و مالکان از جمله اقدامات مدیریت شهری برای ممانعت از این ماجرا است. همچنین با توجه به خطرات ناشی از شکستگی و نشت شبکه آب شهری و بستر نامناسب خاک، نوسازی خطوط آب موجود در مناطق خطرناک می‌تواند از بروز خطرات بسیاری پیشگیری کند.»