همشهری آنلاین_پروانه بهرام‌نژاد: جایی که سال‌ها در گلوگاه شرق تهران و جاده منتهی به مازندران، محل اتراق مقامات وقت و استراحت مسافران بوده، این روزها حال و روز خوشی ندارد و دستخوش تغییرات و تبدیل به گاوداری و محل نگهداری احشام شده‌است. البته این روزها ورود به این مجموعه قجری که با شماره ۴۶۳۶ به ثبت ملی رسیده، برای عموم محدود است و تنها برخی از افراد امکان تردد و بازدید از آنجا را پیدا می‌کنند.
- میراث ۲۰۰ ساله
در انتهای بزرگراه شهید یاسینی و دامنه کوه‌های منتهی به جنگل سرخه‌حصار، در میان درختان قد و نیم قد، در آهنی تنومندی به رویمان باز می‌شود که انگار قدم در تونل زمان گذاشته و دست‌کم ما را به ۲۰۰ سال قبل برمی‌گرداند. آجرهای خشتی فرتوت و طاق‌های نیمه ریخته و پنجره‌های چوبی سوخته، همه اندک میراث باقی مانده از کاروانسرای دیرین سرخه‌حصار است که در این نخستین نگاه به چشم می‌آید.
اما در ورای آن تپه‌ای از کود حیوانی و ظرف‌های پلاستیکی و پارس سگ و صدای گاو و اردک‌هایی که پشت سرهم قطاری در محوطه رفت‌وآمد می‌کنند، همه تصویر اول را درهم می‌شکند و حتی اگر حواس‌مان جمع نباشد پا در لجن‌زاری می‌گذاریم که از میانه حیاط رد و به کانال بیرون محوطه منتهی می‌شود. چراکه کاروانسرای قجری از سال‌ها پیش به محل نگهداری انواع دام تبدیل و دستخوش تغییرات شده ولی هنوز نشانه‌هایی از معماری کاروانسراهای قاجاری را در این بنا می‌توان دید.
«ابراهیم قاسمی‌نیا» مردی ۷۱ ساله و بهره‌بردار فعلی کاروانسرا است، دراین‌باره بیشتر توضیح می‌دهد: «از حدود ۱۰۰ سال پیش که ماشین به ایران آمده، کاربری کاروانسراها تغییر کرده و اینجا هم یکی از ۹۹۹ کاروانسرایی است که شاه عباس دستور داده بوده بسازند که دیگر سالم نمانده‌است. آن زمان در هر ۲۴ کیلومتر یا هر ۴ فرسنگ یک کاروانسرا در مسیرها بوده است و اینجا هم در کنار مسیر اصلی و فعال بوده اما اکنون چون امکان بازسازی نداریم، از بس ما زشت نگه داشتیم، اینجا زیبا می‌نماید.»
- آثار به جا مانده
محدوده کاروانسرا هنوز حالت مربع شکل خود را حفظ کرده و در پایین دست مجموعه دیگر از سقف‌های گنبدی خبری نیست و تبدیل به ایرانیت‌های فلزی شده اما در قسمت شمالی کاروانسرا هنوز آثاری به جا مانده و تماشایی است. قاسمی‌نیا طاق‌ها را نشان می‌دهد و می‌گوید: «از آن مجموعه قدیمی فقط همین بخش مانده است که در دورهای قبل که من عضو شورایاری بودم مرتب پیگیری کردیم تا اینجا را بازسازی کنند و نهایت از طرف سازمان زیباسازی یک تابلو اطاعات برای این کاروانسرا اختصاص دادند که کنار در ورودی نصب شده است.»
او می‌افزاید: «این مجموعه بخش‌های مختلفی داشته و بخش شمالی آن مسکونی با خانه‌هایی حدود ۲ در ۳متر و بعد سالن بزرگ سراسر که بارانداز بوده و اینجا شتر، اسب و قاطر می‌آوردند و برخی از قسمت‌های دیوار همچنان باقی مانده‌است و نعل‌بند داشته که گوشه می‌نشسته و تا ۵۰ ـ ۴۰ سال قبل هم ردپایی از نعل‌های پوسیده باقی بود.»
قاسمی‌نیا ادامه می‌دهد: «سال‌ها با سازمان میراث فرهنگی مکاتبه کردیم و گفتیم اینجا گلوگاه تهران و ورودی است و سرمایه‌گذاری کنید تا از این زشتی دربیاد و جلو حاشیه‌نشینی هم گرفته می‌شود. خواستیم اینجا را احیا کنند اما آنها گفتند: «برنامه‌ای برای بازسازی و نوسازی نداریم.» در سال‌های اخیر شهرداری نیز چند بار مراجعه کرده تا سرمایه‌گذاران مردمی اینجا را احیا کنند اما آن هم به نتیجه نرسیده است.» به گفته او این بنا وسعتی در ابعاد ۴۰ در ۴۰ دارد که در صورت بازسازی می‌تواند به یکی از جاذبه‌های گردشگری شرق پایتخت تبدیل شود.
- دامداری سنتی در بنای قجری
آنچه در سراسر کاروانسرا به چشم می‌آید وجود احشام و فضولات حیوانی است که با ماهیت تاریخی بنای قجری منافات دارد. قاسمی‌نیا می‌گوید: «حدود ۶۰ سال پیش از روستا به تهران آمدیم و از سال‌های ۴۱ ـ ۴۰ به دلیل علاقه‌مندی به تولید دامداری را ادامه دادیم. بیش از ۴۰ سال است دامداری سنتی داریم و یکی از دامدارانی هستیم که پروانه دامداری سنتی را در تهران داریم.
این ۶۰ سالی که تهران بودم، تولیدکننده امور دام بودیم. در فلکه لوزی خانه ۳۰۰ متری داشتیم و ما در زیرزمین آن گاو و گوسفند نگه‌می‌داشتیم. پدرم ناراحت بود و می‌گفت اگر شما می‌خواستید دامداری کنید، همان روستا می‌ماندید. اینجا حدود ۳۰ هزارمتر باغ و... داریم اما نتوانسته‌ایم یک خانه مفید در آن بسازیم چون کاربری این منطقه نه مسکونی، نه تجاری و نه صنعتی، بلکه فضای سبز هست که آن هم مقرون به صرفه نیست. ما سال‌ها باغداری کردیم و چون زیرخاک اینجا آهکی است، کلا ضرر بود.» او ادامه می‌دهد: «شناسنامه میراث فرهنگی این بنا از سال ۱۳۸۰ تثبت شده است و ما آن زمان هم به کارشناسان گفتیم ما هم علاقه‌مند به امور فرهنگی و ماندگار هستیم.
اینجا چند بار دچار حریق و سالن علوفه ما چند بار آتش گرفته است. قبلاً کارگاه چوب‌بری هم داشتیم که جمع‌آوری شد. در تمام دادگاه‌ها ۲۸ ـ ۲۷ سال قبل هم داشتیم که همگی دوستانه صحبت و این دغدغه‌ها را مطرح کرده‌ایم. این محدوده فقط سرمایه‌گذاری عام‌المنفعه می‌خواهد برای گردشگری، خانه سالمندان، بیمارستان و... خوب است اما برای خانه‌سازی و شهرک‌سازی جفا در حق دیگران است.»
- مجموعه‌ای با پلاک ملی
در سمت چپ ورودی کاروانسرا تابلوی فلزی نصب شده که توسط سازمان زیباسازی شهرداری تهران تهیه و روی آن نوشته شده: «بنای کنونی کاروانسرای سرخه‌حصار متعلق به اوایل دوره قاجاریه است اما با توجه به شواهد شاید بخشی از بنا متعلق به دوره تیموری و اوایل صفویه باشد. مساحت کاروانسرا ۶۴۰مترمربع است و در جهت شمالی‌ـ جنوبی ساخته‌اند. از ظواهر امر این‌گونه برمی‌آید که کاروانسرا به‌صورت چهار ایوانی ساخته شده و در پشت رواق‌ها و اتاق‌های رو به حیاط مرکزی اصطبل و بارانداز قرار داشته است و بخش عمده کاروانسرا تخریب شده و به جز ضلع شمالی آنکه در ورودی آن قرار دارد و بقیه قسمت‌ها منهدم شده یا بنای موقتی در آن ساخته‌اند.
سراسر ضلع غربی با ایجاد بنایی سوله مانند تبدیل به آغل شده و ضلع شرقی بنا دیوار نسبتاً بلند و یکپارچه‌ای است که تأسیساتی در آن وجود ندارد به‌عنوان انبار روباز از آن بهره‌برداری می‌شود. این بنا در یک طبقه ساخته شده و مصالح به کار رفته در آن آجر و تزیینات آن آجرچینی است.» کاروانسرای سرخه‌حصار سال ۱۳۸۰ به شماره ۴۶۳۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است که تنها آجرهای خشتی فرتوت و طاق‌های نیمه ریخته و پنجره‌های چوبی سوخته، همه اندک میراث باقی مانده از کاروانسرای دیرین سرخه‌حصار است که در محوطه عظیم و دامنه کوه‌های سرخه‌حصار ورود به آنجا برای عموم محدود است و تنها برخی از افراد امکان تردد و بازدید از آنجا را پیدا می‌کنند.
- «مرتضی ادیب‌زاده» معاون میراث فرهنگی استان تهران /برای احیای کاروانسرای سرخه‌حصار همکاری کنید
از آنجا که رسیدگی به بناهای تاریخی از رسالت سازمان میراث فرهنگی است، سراغ دست‌اندرکاران این نهاد رفتیم و «مرتضی ادیب‌زاده» معاون میراث فرهنگی استان تهران دراین‌باره می‌گوید: «کاروانسرای سرخه‌حصار از بناهای دوره قاجاریه است که سال ۱۳۸۰ به شماره ۴۶۳۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. اینجا بر اثر عوامل جوی و احتمالاً عوامل مخرب انسانی دخل و تصرف‌های صورت گرفته و شاهد تخریب‌هایی به‌ویژه در بخش داخلی کاروانسرا هستیم.
در حال حاضر کاربری‌های نامتناسبی را شاهدیم که توسط عده‌ای حالا چه به‌صورت رسمی یا غیررسمی در آنجا راه انداخته و منظر تاریخی فرهنگی اثر را هم مخدوش کرده‌اند. مالکیت اثر با بنیاد مستضعفان است و درخواست ما از مدیران بنیاد این است که همانند سال‌های گذشته به واسطه همکاری خوبی که در حوزه میراث فرهنگی به‌ویژه مرمت و احیای بناها و حوزه موزه‌داری داشتیم برای مرمت، حفاظت و احیای کاروانسرای سرخه‌حصار هم این همکاری را شاهد باشیم.» او می‌افزاید: «اداره کل استان تهران هم اعلام آمادگی می‌کند که به‌صورت مستمر همکاری کارشناسی در تهیه روند طرح مرمت و اجرای آن و حتی ارائه راهکارهای مناسب برای احیا و بهره‌برداری با بنیاد مستضعفان را داشته باشد.»
- مردم چه می‌گویند؟ /مجموعه گردشگری ایجاد کنید
«پرویز الهی» ۶۰ سال سن دارد و متولد روستای سرخه‌حصار است. او می‌گوید: «یادم است کاروانسرای سرخه‌حصار حالت پاسگاه داشت و چون این جاده به هراز و مازندران منتهی و گلوگاه شمال شرق محسوب می‌شد، مردم اموالشان را اینجا نگه می‌داشتند. نانوایی، حجره‌های بزرگ، چاه آب و قنات هم داشت. دوران بچگی در استخر داخل کاروانسرا شنا می‌کردیم.
جلو کاروانسرا قنات رد می‌شد و به فرهنگسرای اشراق فعلی می‌رسید. متأسفانه راه قنات چند سال پیش بسته و خشک شده‌است. این کاروانسرا خیلی زیبا بود اما الان در آن اسب و گاو نگهداری می‌کنند. طاق گنبدی داشت که به مرور زمان ریخته و میراث فرهنگی از این اثر خوب نگهداری نکرده‌است.» او می‌افزاید: «اگر این مجموعه بازسازی شود، باتوجه به موقعیتی که شرق تهران دارد منجر به به جذب گردشگر می‌شود. چراکه وجود کاخ بیمارستان شهید لواسانی، جنگل، چشمه، قنات در کنار هم این ظرفیت را دارد به یک مجموعه تفریحی و گردشگری و تاریخی تبدیل شود. ایجاد این مجموعه در جذب‌توریست نیز مؤثر است.»
- احیای فضای تاریخ برای آشنایی نسل جدید
«علی‌اصغر خنده‌رو» ۶۲ ساله هم ساکن محدوده سرخه‌حصار و هم شاغل در اینجا است. او می‌گوید: «از آن زمان که یادم می‌آید اینجا دست حاج ابراهیم بوده و الان هم یک گاوداری است. خواهرم از قدیم اینجا زندگی می‌کرد و همیشه می‌آمدم و اینجا را هم می‌دیدم الان خودم ساکن سرخه‌حصار هستم. یادم می‌آید داخل کاروانسرا به‌صورت اتاق اتاق بود و طاق داشت که هنوز هم دارد. این بنا صدها سال پیش‌ساخته شده و از نظر من بهتر است به همان حالت سنتی و قدیمی آن را احیا و حفظ کنند تا نسل جدید هم با تاریخ اینجا آشنا شوند. این مجموعه باید بازسازی شود اما چون در اینجا محدودیت ساخت داریم و اجازه ساخت به ما نمی‌دهند برای همین احیا کردن کاروانسرا هم حتماً کار سختی است.»
- بنای زیبای آقا ابراهیم
«گوهر راهرودل» یکی دیگر از ساکنان قدیمی سرخه‌حصار می‌گوید: «کاروانسرا سال‌هاست خرابه شده و در آن حیوان نگه می‌دارند و مردم داخل کاروانسرا نمی‌روند، الان آقا ابراهیم بهره‌بردار آن محدوده است. اما اگر جوان‌ها بتوانند به آنجا بروند جای زیبایی است.» بانوی دیگری هم که نمی‌خواهد نامش منتشر شود دراین‌باره می‌افزاید: «ما از اوایل پیروزی انقلاب اسلامی اینجا هستیم و می‌دانم آن کاروانسرا حداقل ۶۰ـ ۵۰ است که از رونق افتاده و بنای متروکه و آثار باستانی‌ای است که سقف داشت. این بنا خیلی سال است که سابقه دارد و معروف به بنای ناصرالدین شاه است. بچه‌ها داخل آن بازی می‌کردند. قنات و چاه و چشمه داشت و به نظرم آنجا و زمین‌های اطراف تصرف شده و دیگر از آن چاه عمیق خبری نیست.»
- هومان گودرزی شهردارناحیه۴ منطقه۱۳/لزوم بهره‌برداری به نفع مردم
کاروانسرای سرخه‌حصار در محدوده شهرداری ناحیه۴ منطقه۱۳ قرار دارد و وضعیت بنا را از «هومان گودرزی» شهردار ناحیه پیگیری کردیم. او می‌گوید: «ملکیت بنای کاروانسرای سرخه‌حصار از دست شهرداری خارج است اما اکنون این اثر شرایط خوبی ندارد و به‌عنوان دامداری از آن استفاده می‌شود ولی به خاطر وضعیتی که دارد در سنوات گذشته از سوی مدیریت شهری پیگیری شده تا از این کاروانسرا به نفع عموم بهره‌برداری شود. امیدواریم این موضوع به‌زودی تحقق یابد و شهروندان از آن استفاده کنند.»