همشهری آنلاین _ فاطمه عسگری نیا: به‌طوری‌که بالغ بر ۱۴ هزار و ۱۶۷ هکتار از وسعت تهران را باغ‌های سرسبز و شاداب دراختیار داشتند. اما این وسعت سال ۱۳۸۱ به ۱۰هزار و ۲۸۶ هکتار رسید. تا جایی که امروز تنها ۲درصد پهنه کلانشهر تهران باغ است. هرچه از وسعت اراضی باغ‌های تهران در طول سال‌های گذشته کاسته شد؛ بر عرصه جولان آلاینده‌ها و حجم آلودگی هوای این شهر افزوده شد. کار به جایی رسیده که تهران به‌عنوان پایتخت ایران و شهری که بالغ بر ۸۲۰ اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران دارد و می‌تواند به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری ایران مطرح باشد، با نماد آلودگی هوا شناخته می‌شود و تنها ملودی غالب بر فضای شهری‌اش صدای بوق خودروهای فرسوده در میان سمفونی اگزوزهاست. از ابتدای امسال تاکنون تعداد روزهای پاک پایتخت کمتر از انگشتان یک دست بوده؛ موضوعی که «حسین شهیدزاده» مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت شهر تهران را نگران کرده و معتقد است که کاهش آلودگی هوای تهران در گرو همتی مردانه و همگرایی تمامی دستگاه‌های اجرایی است. در این‌باره با او گپ‌وگفتی صمیمی داشتیم که با هم می‌خوانیم.
تهرانی‌ها امسال چند روز در هوای پاک و سالم نفس کشیدند؟
فقط ۲ روز! از ابتدای امسال تا ۲۰ آبان ماه ۱۸۸ روز هوای تهران قابل قبول بود، یک روز برای همه گروه‌های سنی و اقشار مختلف ناسالم بود و ۳۶ روز برای گروه‌های حساس ناسالم بود. این در حالی است که در مدت مشابه سال قبل تا ۲۰ آبان ماه ۱۵ روز هوای سالم، ۱۶۱ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و ۲ روز هوای ناسالم برای تمامی گروه‌های جامعه را تجربه کرده بودیم.
چرا؟ علت این وضعیت چه بود؟
گرد و غبار وارداتی! گرد و غباری که فروردین و اردیبهشت ماه امسال به کشور وارد شد از یک طرف و کاهش بارش‌ها از سوی دیگر هر روز از کیفیت هوای پایتخت کاست. هوای پایتخت به شدت متأثر از شرایط جوی حاکم است؛ از میزان بارش‌ها تا وزش باد. فعالیت صنایع در بالادست محدوده غربی شهر باعث می‌شود که با وزش باد از این سمت شاهد ورود آلاینده‌ها به داخل شهر شویم. ذرات حاصل از واحدهای آلاینده فعال در جنوب شهر نیز با وزش بادی سبک به داخل شهر می‌آیند.
در برابر این شرایط چه چاره‌ای باید برای تهران اندیشید؟
کم کردن آلاینده‌ها به‌خصوص ذرات آلاینده در فصل زمستان؛ این تنها چاره ما در برابر افزایش ذرات آلاینده در زمستان و کاهش پدیده اینورژن است. یکی از اقدامات لازم و اساسی ممانعت از توزیع نفت گاز بین صنایع فعال در حاشیه تهران است.
صنایع که مدعی هستند مازوت مصرف نمی‌کنند و فعالیتشان تأثیری بر آلودگی هوا ندارد؟
خیر. درست است صنایع اعلام می‌کنند مازوت مصرف نمی‌کنند اما همان گازوئیل یا نفت گازی که مصرف می‌کنند یورو ۴ نیست و از نوع معمولی است. در واقع به جای ۵۰PPM غلظت گوگرد چند هزار PPM دارد و این مسئله باعث افزایش تولید ذرات معلق در پاییز و زمستان می‌شود.
مستنداتی برای اثبات این مهم هم دارید؟
اکنون میزان SO۲ موجود در هوای تهران بالاست. امسال این میزان سریع‌تر از سال‌های گذشته رشد داشته است؛ موضوعی که حکایت از مصرف سوخت‌های پر از گوگرد در تهران و اطراف این شهر دارد و کسی نمی‌تواند منکر آن شود.
سال ۱۳۹۴ طرح کاهش آلودگی هوای تهران ارائه شد. اجرای این طرح به کجا رسیده است؟
اسم کلی این طرح در واقع طرح «کاهش» بود. کاهش، عنوان هوشمندانه‌ای بود که از ۴ سرواژه کنترل آلودگی‌های هوای شهر گرفته شد. این طرح در واقع یک طرح مدیریت ترافیک در زمینه کاهش آلودگی هوا بود. در این طرح به جای اینکه قانون مانند طرح زوج و فرد در محدوده طرح ترافیک پلاک وسایل نقلیه را ببیند، به اگزوز وسایل نقلیه نگاه کرد و آلاینده نبودن آن معیار سنجش پاکی این وسایل شد. این طرح در مرحله نخست صرفاً روی خودروها اجرا شد و تا به حال نوبت به موتورسیکلت‌ها نرسیده است.
و صف‌های طولانی در مراکز معاینه شکل گرفت...
بله. در واقع در این طرح شهروندان در سال نخست برای ورود به محدوده‌های ترافیک باید برگه معاینه‌فنی برتر یا ساده دریافت می‌کردند. سال ۱۳۹۶ تردد در کل شهر تهران مشروط به داشتن این برگه شد. پلاک‌هایی که در سامانه، برگه معاینه ثبت شده نداشتند جریمه می‌شدند. البته مدیریت شهری برای تشویق شهروندان مشوق‌هایی هم گذاشت تا همه شهروندان برگه معاینه‌فنی برتر دریافت کنند؛ از تخفیف ۲۵درصدی تا ارائه برگه معاینه‌فنی برتردر صورت تعمیر کامل خودرو. اما با همه این توصیفات از ۴ میلیون خودرویی که در تهران هستند فقط ۲۰۰ هزار خودرو برگه معاینه‌فنی برتر دارند.
چرا بقیه خودروها موفق به دریافت معاینه‌فنی برتر نشدند؟
چون ۹۰درصد خودروهای ما انژکتوری هستند. برای دریافت این برگه باید مشکلات سیستم کاتالیست را برطرف کنند. از آنجا که این کار با هزینه‌های هنگفت همراه است انگیزه‌ای برای انجام آن وجود ندارد.
گویا قرار است از سال آینده دریافت برگه معاینه‌فنی برتر اجباری شود. درست است؟
بله. از سال آینده براساس مصوبه و آیین‌نامه اجرایی ابلاغ شده از سوی سازمان محیط‌زیست به شهرداری‌های سراسر کشور، با اجرای طرح کاهش در شهرهای مشمول طرح فقط خودروهایی حق تردد دارند که معاینه‌فنی داشته باشند؛ موضوعی که متأسفانه تا به حال اطلاع‌رسانی نشده و مردم بی‌خبر از اجرای آن هستند.
به جز خودروها، بندهای دیگر طرح کاهش، اجرایی نشده است؟
خیر. ما تا امروز به‌جز برای خودروهای سبک شهری کار دیگری در قالب طرح کاهش پیش نبرده‌ایم و اگر طرح کاهش ۱۰ پله داشته باشد ما روی همان پله اول مانده‌ایم.
تجارب طرح‌های کاهش آلودگی قبل را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زوج و فرد کردن خودروها برای تردد در محدوده طرح ترافیک یکی از نخستین تجارب ما در زمینه کاهش آلودگی هوای شهر بود. این طرح نه تنها در کاهش آلودگی مؤثر نبود حتی افزایش خودروهای شهری و تعداد موتورسیکلت‌ها را در شهر باعث شد. آنها که متمول‌تر بودند برای اینکه هر روز در محدوده‌های ترافیک تردد کنند علاوه بر خودرویشان یک خودرو فرسوده‌تر با قیمت مناسب خریداری کردند. از طرفی تعداد قابل توجهی از شهروندان به سمت استفاده از موتورسیکلت‌های کاربراتوری پیش رفتند و به فاصله کوتاهی شهر پر شد از موتورسیکلت‌هایی که سهم آلایندگی‌شان در هوای شهر بسیار زیاد است.
خیلی‌ها نبود اعتبار را دلیل شکست طرح‌های کاهش آلودگی می‌دانند. شما هم همین نظر را دارید؟
خیر. ما اعتبار داشتیم. اما از آنجا که کاهش آلودگی هوای شهر اولویتمان نبود، این اعتبارات جای دیگر هزینه شد. از سوی دیگر کیفیت تولید در شرکت‌های تولید خودرو کاهش یافت و این خودروها خیلی راحت برای تردد در شهر پلاک شدند.
به‌صورت تفکیکی سهم هر بخش در آلودگی هوای تهران چقدر است؟
منابع متحرک با تولید ۸۲درصد از آلاینده‌های گازی شهر را آلوده می‌کنند و ذرات معلق در هوا هم سهم ۶۱ درصدی در ناسالم کردن هوای شهر دارند.
ابتر ماندن طرح نوسازی خودروهای فرسوده هم نقشی در افزایش آلاینده‌ها دارد؟
یک آمار ساده نشان می‌دهد خودروهای فرسوده چه تأثیر وحشتناکی در آلایندگی هوای تهران دارد. در حالی که تنها ۱۰ درصد خودروهای سواری تهران کاربراتوری و فرسوده‌اند اما سهم ۳۷درصدی در ایجاد آلودگی دارند. در گذشته این خودروها به ازای واردات خودروهای خارجی اسقاط می‌شدند. ولی طی یکی دوسال اخیر که با ممنوعیت واردات خودروهای خارجی روبه‌رو هستیم طرح اسقاط خودروهای فرسوده هم مسکوت مانده است. از سوی دیگر شاهد افزایش موتورسیکلت‌ها در شهر هستیم. چون به ازای اسقاط هر خودرو ۷ دستگاه موتورسیکلت پلاک می‌شود. بنابراین سودجویان به این سمت و سو حرکت کرده‌اند. با این کار از یک طرف موتورسیکلت‌های فرسوده و آلاینده همچنان به تردد در شهر ادامه می‌دهند و از سوی دیگر هر روز بر تعداد موتورسیکلت‌های شهر افزوده می‌شود.
در منطقه ۱۲ و حوالی بازار این شرایط را نداریم؟
قطعاً داریم. اما از آنجا که فعلاً در این منطقه ایستگاه فعالی نداریم، آماری ثبت نمی‌شود. تا پایان سال این تجهیزات را می‌خریم و نصب می‌کنیم.
مجموع ایستگاه‌های کنترل کیفیت هوای تهران چه تعداد است؟
۲۱ ایستگاه مستقر متعلق به شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران است و ۱۴ ایستگاه هم متعلق به سازمان محیط‌زیست.
برای اینکه معضل آلودگی هوای تهران حل شود به چه عواملی نیاز داریم؟
مشارکت مردم، دستگاه‌های اجرایی و عزمی جزم برای حل این مشکل. تا وقتی که همگرایی لازم بین این بخش‌ها نباشد نمی‌توان انتظار داشت سایه دود و دم از سر تهران کم شود.
۶.۲ میلیارد دلار سالانه، براساس اعلام بانک جهانی صدمه اقتصادی آلودگی هوای تهران است.
۷۰ درصد سهم وسایل نقلیه در تولید ذرات معلق و بقیه آلاینده‌ها ۸۵درصد است.
۷۲ درصد سهم نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و صنایع در تولید ذرات معلق و بقیه آلاینده‌ها ۹درصد است.
۲ درصد سهم گرمایش خانگی در تولید ذرات معلق وبقیه آلاینده‌ها ۴درصد است.
۱ درصد سهم پایانه‌ها در تولید ذرات معلق وبقیه آلاینده‌ها ۲درصد است.
- اجرای فقط ۱۱درصد قانون هوای پاک در تهران
اگر امروز در تهران با چالش‌های زیست‌محیطی از جمله آلودگی هوا دست و پنجه نرم می‌کنیم و به‌رغم تصویب طرح‌های متعدد تا به حال راه به جایی نبرده‌ایم، فقط به این علت است که حوزه محیط‌زیست برای مسئولان ما تا قبل از تبدیل شدن به بحران، در اولویت نیست. در زمان بحران هم همه دنبال مسکن‌های موقت هستند. بنابراین تا وقتی که این حوزه و چالش‌های آن برای مسئولان یک پدیده باشد و نه یک روند، ما باید هر روز با این چالش‌ها سر و کار داشته باشیم.
۲۵ تیرماه سال ۱۳۹۶ قانون هوای پاک در قالب ۳۴ ماده و ۳۹ تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. این قانون که سال ۱۳۹۷ ابلاغ شد باید۱۳ دستورالعمل داشته باشد که از آن زمان تاکنون فقط ۵ دستورالعمل آن توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست و سایر دستگاه‌های متولی، تهیه و از ۷ آیین‌نامه این قانون نیز ۲ آیین‌نامه آن ابطال شده است. ۲۳ دستگاه اجرایی موظف به انجام مأموریت‌هایی در قالب این قانون شدند، اما به‌رغم تعیین وظایف مشخص برای دستگاه‌های اجرایی، هیچ یک از مأموریت‌های محوله تا کنون اجرا نشده است. در خوشبینانه‌ترین حالت ممکن فقط ۱۱درصد از قانون هوای پاک توسط ۲۳ دستگاه اجرایی مکلف، محقق شده است.
مجلس در گام اول با تشدید آلایندگی‌ها و کاهش تعداد روزهای پاک در تهران به‌صورت جدی پیگیر چرایی اجرا نشدن قانون هوای پاک شده و قرار است با تشکیل جلسه‌ای در کمیسیون اصل ۹۰ تمامی مدیران ترک فعل کرده در این حوزه را بعد از اعمال ماده ۲۳۴ به دستگاه قضایی معرفی کند.
گام بعدی در این زمینه پیگیری تخصیص نیافتن بودجه تعریف شده به مجریان قانون هوای پاک در تهران از جمله شهرداری به‌عنوان یکی از سازمان‌های محروم از این تخصیص بودجه به‌رغم پیگیری‌های مکرر مدیران شهری است. سازمان برنامه و بودجه موظف است تا پایان امسال نسبت به تخصیص بودجه مصوب به دستگاه‌های اجرایی درخواست‌کننده اقدام کند؛ چون وجود اعتبار برای ایجاد تحولات اساسی در زمینه کاهش آلودگی هوای تهران لازم است.
با این حال، اجرای قانون هوای پاک در همه بخش‌ها نیازمند بودجه و اعتبارات نیست و بیشتر در گرو مدیریت شرایط موجود است. به‌طور مثال، کنترل تردد خودروهای سنگین در ساعات پرترافیک شهر از جمله کارهایی است که نیاز به تخصیص بودجه ندارد.
بالاخره گام آخر، اصلاح قوانین است. مثلاً در مورد اسقاط خودروهای فرسوده، طی سال‌های اخیر موانعی بر سر راه اجرای این طرح وجود داشته است که این قوانین در مجلس شورای اسلامی در حال اصلاح است. اسقاط در ازای واردات خودروهای خارجی هیچ توجیهی برای شهر ندارد. ما باید به ازای تولید هر خودرو در کارخانجات خودروسازی یک خودرو فرسوده در شهر را اسقاط کنیم. مجلس شورای اسلامی اکنون به دنبال اصلاح این قوانین است.