این آلبوم‌ها، آثار ارزشمندی در حوزه موسیقی اصیل ایرانی است که ترانه‌های آن پیش از این هم توسط استادان دیگری نظیر شجریان اجرا شده بود.
اما آنچه در این مورد مهم است، کمانچه‌نوازی است که وظیفه همه نوازندگان دیگر را به دوش می‌کشد تا کار کرامتی به اجرا درآید.نوشته حاضر نگاهی است به این اثر، هرچند مجمل.
***
انتشار 186 تصنیف قدیمی با گذشت سال‌ها از درگذشت استاد دوامی و همچنین تدوین نسخه مکتوب این تصانیف، اتفاق فرخنده‌ای در هنر موسیقی ایرانی به‌شمار می‌رود. انگار باید سال‌ها می‌گذشت تا بخشی از تصانیف ثبت‌شده و برجای مانده از دوره قاجار در هزاره سوم و بر روی یکی از آخرین ابزار پخش‌صوت- سی‌دی- ضبط شود و به‌دست علاقه‌مندان برسد. هرچند که گسست‌های چندساله میان انتقال گنجینه موجود در سینه استاد دوامی و کوشش صبا و پایور در مکتوب کردن تصنیف‌ها، انتشار کتاب و سرانجام ضبط آن‌ها توسط کرامتی، کاشفی و موسوی گاه به یک دهه و بیشتر و در مواردی حتی چند دهه رسیده است.
***
فکر ضبط «186 تصنیف قدیمی» 9 سال پس از انتشار چاپ نخست کتاب استاد پایور (تصنیف‌های عبدالله خان دوامی) از سوی محمد موسوی به کرامتی پیشنهاد و از طرف او پذیرفته شد.
کرامتی در این زمینه می‌گوید: «از طرفی فکر می‌کردم کار دیگری از دستم بر نمی‌آید. از طرف دیگر هم مطمئن بودم که از پس انجام چنین کارهایی برمی‌آیم. اصولاً روحیه شخصی من این‌گونه است. خوب که نگاه می‌کنم، می‌بینم آدمی هستم که همیشه در بدترین شرایط به کار پناه می‌برم و از آن جواب می‌گیرم.»
کرامتی با وسواس و دقتی مثال‌زدنی تا حد امکان برای تک‌تک گوشه‌های سازی- و تا پیش از این غیرآوازی- ردیف موسیقی ایران شعر پیدا کرده- و حتی سروده(!)- است. در بیان مشکل بودن چنین کاری همین بس که در چند سال اخیر او فقط توانسته است همین سه دستگاه و یک مایه آوازی را شعرگذاری، ضبط و منتشر کند. جالب این‌که در برهوت اوضاع فعلی موسیقی، فعالیت‌های او بازتاب چندانی نیز پیدا نمی‌کند.
از جمله او در پاسخ نگارنده در برابر این پرسش که انعکاس انتشار آلبوم شماره یک مجموعه «آواز» چه تأثیری در تهیه و ضبط آلبوم دوم گذاشت، می‌گوید: «هیچ تأثیری نداشت، چون نقدی ندیدم که بررسی کارشناسانه و دقیقی را در بر داشته باشد. اظهارنظرها بیشتر سلیقه‌ای و در حد دوست دارم یا ندارم بود. به همین دلیل بدون توجه به آن‌ها به کارم ادامه دادم و همچنان نیز ادامه خواهم داد، چون معتقدم که هر کاری که انجام می‌شود و کلاً هر پدیده‌ای به مرور زمان جایگاه واقعی خود را پیدا خواهد کرد.»
نکته جالب انتشار تقریباً همزمان آلبوم شماره دو «آواز» با مجموعه پنج آلبومی «186 تصنیف قدیمی» در نیمه اول امسال بوده است.
186 تصنیف، شکل اجرا و ضبط شده بخش تصنیف‌های کتاب «ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی» به روایت استاد عبدالله دوامی (گردآورنده: استاد فرامرز پایور) است که بسیاری از آن‌ها تاکنون شنیده نشده و یا حداقل توسط عامه مردم کمتر شنیده شده است. از استاد دوامی به‌جز معدودی تصنیف‌های ضبط شده بر روی صفحه، در دهه‌های ابتدایی ورود دستگاه ضبط به ایران، در دوره جوانی‌اش و همچنین ردیف آوازی ضبط شده در دوره کهنسالی استاد، اثر ضبط شده دیگری در دسترس عموم قرار ندارد.
می‌ماند تعدادی تصنیف که گویا در دهه پنجاه توسط استاد محمدرضا شجریان ضبط شده است. شجریان و گاهی شاگردانش از ضبط تک‌تک این تصنیف‌ها در جاهایی نظیر اتومبیل و در حین حرکت ماجراهای جالبی نقل می‌کنند. اما به هر روی این آثار ضبط شده که در مالکیت شجریان قرار دارند تاکنون فرصت انتشار نیافته‌اند.
این مجموعه دارای تصنیف‌هایی در 6 دستگاه و 5مایه موسیقایی هستند. (عجیب این است که این بار هم مانند آواز، دست دستگاه راست‌پنجگاه در زمینه تصنیف هم در میان آثار قدیمی خالی است!) به همین دلیل گنجینه‌ای مهم و معتبر از تصنیف- یکی از پرطرفدارترین قطعه‌های موسیقایی در ایران- را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهند.
این تصنیف‌ها به‌جز صدای خواننده تنها با یک ساز- کمانچه- اجرا شده‌اند. دلیل انتخاب کمانچه، نگارش نت‌های کتاب برای دو ساز ویولون و کمانچه بوده است. در نهایت کمانچه به این دلیل که سازی اصالتاً ایرانی است بر ویولون ترجیح داده شده است. برای این کار مهم پریساکاشفی نوازنده جوان کمانچه انتخاب شده و به‌خوبی از عهده کار برآمده است.
کاشفی مدتی است در مقطع کارشناسی در رشته موسیقی دانشگاه آزاد دانش‌آموخته شده و از آموزش‌های داریوش پیرنیاکان بهره می‌برد.
در موقع اجرای آلبوم «چشمه مهر»- یکی از آخرین آثار محسن کرامتی- این دو با هم همکاری می‌کنند و همین دلیل انتخاب او توسط کرامتی برای به‌سامان رساندن پروژه 186 تصنیف قدیمی می‌شود.
به احتمال قریب به یقین نخستین بار است که در موسیقی تصنیفی، این حجم وسیع از آثار تنها با یک ساز به همراه صدای خواننده اجرا شده است؛ چرا که در ضبط 186 تصنیف تنبک و هیچ ساز کوبه‌ای و ضربی دیگری حضور نداشته است.
به همین دلیل کمانچه تنها و صدای خواننده در اجرای تصنیف‌ها فضاسازی تازه‌ای را برای شنونده موسیقی ایرانی خلق می‌کند. در این میان نمی‌توان تأثیر همراهی کمانچه با آواز را که سازی کششی است در آفرینش این حس و حال نادیده گرفت. به‌علاوه اجرای آثاری که بعضی از آن‌ها بارها شنیده شده و همگی نیز به‌صورت مکتوب و به خط نت در کتاب موجود بوده است کاری حساس بوده که هر دو هنرمند از آن سرافراز بیرون آمده‌اند. کرامتی در شناسنامه نوار در خصوص میزان وفاداری خودش و نوازنده کمانچه در اجرا به کتاب نوشته است:
«در اجرای تصنیف‌ها سعی کردیم در حد توان‌مان به متن وفادار بمانیم. با این حال در مواردی انگشت‌شمار تغییراتی را لازم دیدیم: اشعار بعضی تصنیف‌ها را کلاً یا جزئاً تغییر دادیم؛ از جمله تصنیف شماره یک ابوعطا و تصنیف‌های شماره 23 و 36 ماهور...
در مواردی نیز تحریرها با متن تفاوت دارند: تصنیف شماره 14 ابوعطا- دل بر من...- سطر 6، میزان‌های اول و سوم،...
... هنرجویان و علاقه‌مندانی که قصد فراگیری تصنیف‌های مجموعه را دارند بهتر است در هنگام گوش سپردن به آن‌ها، برای بهره‌گیری بیشتر، کتاب ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی را نیز پیش رو داشته باشند و اشعار را با نت‌های مربوط به آن مطابقت دهند.»
کرامتی در پایان یادداشت خود دو نکته دیگر را اضافه می‌کند که ذکر آن‌ها خالی از لطف نیست: «یکی این‌که کوک ساز در همه این تصنیف‌ها یک پرده پایین‌تر از آن چیزی است که به نت درآمده است.
دوم این‌که کمبود ساز تنبک در این مجموعه را هرچند قابل دفاع نمی‌دانم، اما در ضبط آزمایشی با تنبک متوجه شدم که وضوح کلمات اشعار از آنچه هست خیلی کمتر می‌شود و این نه گناه تنبک که گناه .... و دست کوته ماست.»
به‌جز این‌ها هریک از آلبوم‌های «186 تصنیف قدیمی» با شناسنامه و بسته‌بندی نسبتاً خوبی همراه است. از جمله ویژگی‌های ارزشمند این شناسنامه گنجاندن اشعار تصنیف‌های هر 5 آلبوم در آن‌هاست که کار شنونده پیگیر را آسان‌تر می‌کند.
186 تصنیف، ردیف‌سازی آوازی و آثاری مشابه آن که کرامتی و معدود هنرمندانی نظیر او در حال و هوای نه‌چندان مساعد این روزهای موسیقی ایرانی آن‌ها را در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌دهند، بیان‌گر حداقل کاری است که استادان این رشته در نبود فرصت مناسب برای عرضه آلبوم و اجرای کنسرت می‌توانند انجام دهند.
ضمن این‌که ارزش کارهای پژوهشی در عرصه هنر، نه‌تنها دست‌کمی از اجراهای عمومی ندارد که به نوعی بیمه‌کننده آینده آن هنر خواهد بود. از این نظر تلاش دست‌اندرکاران «186 تصنیف قدیمی» دست‌مریزاد می‌طلبد.