همشهری آنلاین _ ثریا روزبهانی: در گوشه و کنار تهران قنات‌های بسیاری از قدیم باقی مانده است، اما منطقه ۵ با ۹۱ رشته قنات در جایگاه نخست قرار دارد. هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها اغلب این قنات‌ها جاری و ساری است و باغ‌ها کن و فضای سبز دیگر محله‌های این منطقه از این آب زلال سیراب می‌شوند.
اتاقک سیمانی در محوطه باغی بزرگ قرار دارد که پشت پله‌ها تا اعماق زمین پیش رفته است. از ابتدای ورودی تا انتهای مسیر قنات، لامپ‌ها پشت سرهم با فاصله معینی آویزان شده‌اند. از پله‌ها که پایین می‌رویم بوی خاک مرطوب مشام‌مان را قلقلک می‌دهد. نردبان، دریچه‌های چوبی، طناب‌های کنفی ضخیم در گوشه راهرو جا خوش کرده‌اند. «علیرضا محبعلی» مسئول آب قنات محله کن و متولی قنات حجت‌آباد، منبع اصلی آبیاری باغ‌ها کن را رودخانه کن عنوان و اظهار می‌کند: «تقریباً ۷۰ درصد از باغ‌ها به وسیله رودخانه کن آبیاری می‌شود و ۳۰ درصد آن به قنات اختصاص دارد. منبع اصلی آبیاری باغ‌های کن رودخانه کن است، اما ۲ دلیل باعث می‌شود تا از آب قنات‌ها برای آبیاری باغ‌ها استفاده کنیم. یکی اینکه حدود ۸۰ هکتار از باغ‌های کن در قسمت بالادستی قرار دارد که آب رودخانه کن در این محدوده جریان ندارد. دلیل دوم هم در فصل گرما و کم‌آب مثل تابستان تقریباً حجم آب رودخانه کن بسیار کم می‌شود و دیگر برای آبیاری باغ‌ها کافی نیست. اکنون این مشکل با توسعه روستاهای بالادستی همچون سولقان بیشتر نمایان شده است.» او با بیان اینکه ۷ قنات در محله کن وجود دارد که از این تعداد ۶ قنات فعال است، ادامه می‌دهد: «حجت‌آباد، فرمانفرما، وسک، دره‌مال‌ها و ۲ قنات در باغ‌میر از جمله قنات‌های فعال به شمار می‌روند. متأسفانه قنات باغ‌نو کم‌آب شده و تقریباً نزدیک به خشک شدن است. آب قنات‌ها از ریزش‌های آسمانی تأمین می‌شوند. اغلب این قنات‌ها اواخر پاییز کم‌آب شده و دوباره از اوایل بهار حجم آب آنها زیاد می‌شود. میزان آب قنات‌ها با یکدیگر تفاوت دارد. اکنون حجم آب در ۴ قنات کم است. آب قنات‌ها به‌طور مستقیم در راسته‌ها و باغ‌ها جریان ندارند. برای همین جلو قنات‌ها سد و استخر بزرگی ایجاد می‌کنند که در مدت ۴۸ ساعت پر می‌شود. این آب به وسیله «گنگ» در مدت ۶ ساعت کشیده و یک دفعه تخلیه و برای آبیاری چندین باغ استفاده می‌شود. برخلاف این قنات‌ها، قنات‌هایی مثل حجت‌آباد و وسک پرآب است و مستقیم به باغ‌ها آبرسانی می‌کند.»
- قنات فرمانفرما
یکی دیگر از قنات‌های مهم کن، قنات فرمانفرماست که از کن عبور می‌کرد و آب را به باغ‌ها و مزارع بزرگ در سراسر تهران می‌رساند. مظهر این قنات که به کوه‌های سولقان متصل است، پس از گذشت حدود ۱۵۰ سال، هنوز پرآب است و محل استفاده باغ‌های کن است. در زمان زنده بودن فرمانفرما کسی جرأت دست‌درازی به این آب را نداشت. آب این قنات تا خیابان فلسطین می‌رفت و در راه، بسیاری از زمین‌ها و باغ‌های فرمانفرما را آبیاری می‌کرد. تا اواخر دهه ۵۰ کسی از محل دقیق قنات فرمانفرما خبر نداشت و به‌صورت اتفاقی در حفاری‌های اداره گاز پیدا شد و با کمک اهالی آبی که از این قنات عبور می‌کرد و مصرف خاصی هم نداشت، وارد نهرها شد. آب قنات علاوه بر اینکه مصرف کشاورزی داشت، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب حوض‌ها، آب‌انبارها و مصارف خانگی بود و برخلاف آب رودخانه، مردم بیشتر به آن اعتماد می‌کردند. تقریباً هر ۲ هفته تا یک ماه آب قنات در محله‌های کن و میان خانه‌ها می‌چرخید تا مردم آب مورد نیازشان را تأمین کنند.
- «دِزدَک اول» نوبت اول
موضوع احیای قنات‌های کن چند سالی است که مورد توجه قرارگرفته است. خوشبختانه قنات اصلی کن با لایروبی و لوله‌گذاری احیا شد و اکنون بخشی از آب باغ‌ها را تأمین می‌کند. آب قنات هر ۱۳ روز در باغ‌ها می‌چرخد و دوباره نوبت‌های آبی تکرار می‌شود. این نوبت‌های آبی برای امروز، دیروز یا یک سال و ۱۰ سال گذشته نیست، بلکه از ۲۰۰ـ ۳۰۰ سال پیش جریان داشته است. نوبت‌های آبی هم هرکدام اسم دارند مانند نوبت نخست آب، «دِزدَک اول» است. بعد «دزدک دوم»، سپس «واهِنگی»، «زیادی»، «قِریشا»، «شغال»، «اسمالون»، «سِیت»، «مُبارز»، «گرگ» و «ملاحسن» اسم نوبت‌های آبی است. هرکدام از این نوبت‌ها ۲۴ ساعت وقت آب دارند. این اسم‌گذاری‌ها به گذشته دور تعلق دارد تا از طریق آن محدوده آبیاری باغ‌ها مشخص باشد.
- قنات بزرگ کن و بزرگ‌ترین مخزن تهران
بزرگ‌ترین مخزن جمع‌آوری آب قنات‌ها در منطقه ۵ و در محله کن قرار دارد. این مخزن یک میلیون لیتری از آب قنات پر می‌شود تا به مصرف آبیاری باغ‌های کن برسد. بانی ساخت آن «سیدابوالفضل برقعه‌ای» پیشنماز مسجد محله سرآسیاب بود. دهه ۲۰ محله کن با کمبود آب روبه‌رو می‌شود. سید ابوالفضل با جمع‌کردن بزرگان کن و جلب حمایت‌شان حفر قنات را آغاز می‌کند. ابتدا خیلی از اهالی مخالف حفر قنات بودند. دلیل‌شان هم این بود قنات، خروجی آب وسک را تحت تأثیر قرار می‌دهد. آب قنات وسک یکی از بهترین آب‌های این منطقه بود؛ آبی زلال و بدون آلودگی. وقتی قنات را حفر می‌کنند و به یک سفره آب زیرزمینی می‌رسند مردم گوسفند قربانی می‌کنند و باغداران هم مجاب می‌شوند که برای حفظ قنات هزینه کنند. خیلی هم طول نکشید که مردم متوجه شدند قنات کن آسیبی به قنات وسک نمی‌رساند.
- قنات‌ها حال و روز خوبی ندارند
حفاظت و نگهداری از قنات‌های محله کن هنوز هم برعهده شورای آب محله است. آب قنات به قدری زلال است که حتی انعکاس نورلامپ‌ها یا تصویر خودمان را هم می‌توانیم در این آب ببینیم، اما به گفته محبعلی این آب کیفیت و سلامت لازم را برای شرب ندارد. زندگی شهری و توسعه شهر باعث شده است این قنات‌ها حال و روز خوبی نداشته باشند و شهروندان به دلیل آلوده بودن این آب نتوانند از آن برای شرب استفاده کنند. : «برخی از قنات‌ها نزدیک به یک قرن قدمت دارند. برای مثال آن قنات حجت‌آباد که متولی‌اش هستم، ۸۵ سال قبل توسط شخصی به نام «سید ابوالفضل برقعه‌ای» برای مصارف خانگی حفر شد. قدمت قنات فرمانفرما به دوره قاجاریه برمی‌گردد و هنوز هم شاخه‌هایی از آن در خیابان سپه فعلی جریان دارد.
۲قنات حجت‌آباد و فرمانفرما تا ۲۵ سال پیش آب شرب کن را تأمین می‌کردند و حتی دفاتر آبرسانی هم داشتند.»
چون قنات کن از منطقه شهران شمالی، لردگان و دامنه‌های البرز جنوبی می‌آید به دلیل توسعه شهرنشینی و ساخت‌وسازهای بی‌رویه و همچنین رها شدن فاضلاب آلوده شده‌اند و متأسفانه در این ۲۵ سال از این آب برای آبیاری باغ‌ها استفاده می‌شود. به گفته محبعلی، همچنین رها شدن زباله، خرد شدن اراضی کشاورزی به قطعات کوچک و ساخت‌وساز خانه‌های ویلایی در آن، کم شدن منابع آبی، استفاده بی‌رویه آب در محدوده‌های بالادستی محله و رستوران‌های حاشیه رودخانه از جمله مشکلاتی است که بقا و حفظ این قنات‌ها را به خطر انداخته و می‌اندازد. این قنات‌ها میراث گذشتگان هستند که با کمترین امکانات ماهرانه حفر شده‌اند. به همین دلیل باید آنها را احیا و برای حفظ‌شان تلاش کرد.
- پرآب ترین و قدیمی‌ترین قنات‌ها
باغات محله کن به دلیل همجواری با یکی از رودخانه‌های پرآب تهران محصولات کشاورزی باکیفیت و مرغوبی دارد. با این حال، در فصل‌های تابستان و کم‌بارش سال، آب رودخانه کن کفاف کشاورزی و باغداری را نمی‌دهد. به همین دلیل، نسل‌های گذشته با حفر قنات و هدایت آب سفره‌های زیرزمینی به نهرهای کن این مشکل را برطرف کردند. شناسایی و اطلاع از موقعیت جغرافیایی قنات‌ها نقش مهمی نه تنها در احیا و کنترل آب قنات دارد، بلکه از نظر ایمنی مهم است. اکنون بیش از ۵۰درصد فضای سبز این پهنه با آب قنات‌ها آبیاری می‌شود و این یعنی حفاظت و نگهداری از این منبع زیرزمینی حیات‌بخش تا چه اندازه اهمیت دارد. «سعید احمدی» رئیس اداره قنات‌ها و مسیل‌های منطقه ۵ درباره توجه ویژه شهرداری منطقه ۵ و نگهداری از قنات‌ها می‌گوید: «در منطقه ۵، قنات‌ها ۱۲۴ کیلومتر طول دارند و این منطقه رتبه نخست را در مدیریت قنات‌ها در بین مناطق ۲۲گانه کسب کرده است. ۹۱ رشته قنات در منطقه ۵ وجود دارد که اکنون ۲۸ قنات فعال و قنات‌های دیگر در این سال‌ها خشک شده است.
در همین راستا نقشه‌های کامل و دقیق از موقعیت میله‌های قنات‌ها، ایمن‌سازی قنات‌هایی که امکان بروز خسارت‌های مالی و جانی داشته‌اند، پاکسازی و لایروبی قنات‌های موجود برای تأمین آب فضای سبز منطقه و شناسایی و اکتشاف قنات‌های مدفون و جلوگیری از هدررفت آب تهیه شده است.» تهیه شناسنامه برای قنات‌ها از سال ۱۳۹۰ شروع شد و همچنان ادامه دارد و همه قنات‌های منطقه ۵ باید تا سال ۱۴۲۰ احیا، بازسازی و مکان‌یابی شوند. احمدی می‌گوید: «در این طرح برای هرکدام از قنات‌ها شناسنامه‌ای تعریف شده است که به ما نشان می‌دهد دقیقاً نقشه میله‌های قنات در چه محدوده‌ای قرار گرفته است. میله‌ها یا همان چاه‌ها در گذشته برای هدایت آب قنات‌ها ساخته می‌شد و اکنون ۳۸۱ میله مکان‌یابی شده است. این قنات‌ها در اغلب نواحی منطقه مانند ناحیه ۳، ۷ و ۶ جریان دارند. حاتم، باغ‌فیض، سردارجنگل یا رشکان، مرادآباد، حصارک، کن، شهرزیبا، عسگری، کوهسار، انبار، کوثر، کاظم‌آباد، جعفری و پناه‌آباد اسامی برخی از قنات‌های شناخته شده منطقه ۵ است. پرآب‌ترین قنات، قنات باغ‌فیض است که یکی از مهم‌ترین قنات‌های منطقه محسوب می‌شود. قنات کن، قدیمی‌ترین قنات منطقه است. اکنون متولی قنات‌ها در منطقه ۵ در برخی محله‌ها وزارت نیرو یا آب منطقه‌ای است و در محله‌های دیگر مانند کن و شهرک‌ها توسط میراب‌ها و صاحب‌های قنات اداره می‌شود. چون در داخل شهر هستیم به‌عنوان بهره‌بردار از این آب برای فضای سبز استفاده می‌کنیم. در سال‌های اخیر برخی از قنات‌های منطقه به دلیل بارش کم و برداشت بی‌رویه خشک شده‌اند.»
۹۱ رشته قنات در منطقه ۵ وجود دارد.
۲۸ قنات منطقه ۵ فعال است.
۷ رشته قنات در منطقه ۵ غیرفعال است.
۶۲ رشته قنات در منطقه ۵ بدون شناسنامه است.
۳ هزار و ۳۰۲ میله‌قنات در محله‌های مختلف منطقه وجود دارد که ۲ هزار و ۸۰۵ میله هنوز مکان‌یابی نشده است.