تهران نیمه‌خشک هم بعد از آن‌که مورد توجه آغامحمدخان قاجار قرار گرفت و به عنوان پایتخت انتخاب شد، برای جبران کم‌آبی‌های شهر در حال گسترش، حفر قنات در دستور کار قرار گرفت و خیلی زود تهران پر شد از قنات‌هایی که آب اهالی پایتخت را تامین می‌کردند.
ابتکار ایرانیان‌باستان برای رسیدن آب‌های زیرزمینی به سطح، هزاران سال است که قنات‌ها را برای سیرابی و روشنایی بخشیدن، به زندگی انسان‌ها ارزانی داشته است. «چاه مادر»، سخاوتمندانه، زلال آب را در دل چاه‌هایی ردیف شده جاری می‌کند تا درنهایت بدون تلف شدن انرژی و صرف هزینه و به کمک نیروی ثقل زمین، آب روان شود؛گوارای لب‌تشنه‌ای باشد یا خنکایی برای فرار تن از گرمای تابستان، درخت و سبزه‌ای را جان می‌دهد و جانی را با شفافیتش سبز می‌کند؛ قمری تشنه‌ای را سیراب می‌کند. عمر قنات‌ها به هزاران سال قبل برمی‌گردد و هم‌سن و سال تاریخ ایران کهن است. اختراع بی‌نظیر مقنیان ایرانی، شهرتی جهانی دارد و از ارکان اصلی کشاورزی در مناطق خشک و کم‌آب بوده است.
زندگی شهری و افول قنات‌ها
شهر رو به گسترش گذاشت و جمعیت بیشتر و بیشتر شد. توسعه شهرنشینی در پایتخت و افزایش جمعیت تهران از یک طرف و شیوع بیماری‌هایی چون وبا، حصبه و تیفوس از سوی دیگر، باعث شد تا استفاده از قنات‌ها در پایتخت به‌تدریج منسوخ شود. به این ترتیب بسیاری از قنات‌های تهران که مدت زمان طولانی، تامین آب اهالی پایتخت را برعهده داشتند، جایگاه‌شان را از دست دادند.
قنات‌های معروف تهران
خانه‌های پایتخت براساس دور یا نزدیکی‌شان به قنات‌ها خرید و فروش می‌شدند و محله‌هایی که در آن قنات وجود داشت، از ارزش بیشتری برخوردار بودند. از قنات‌های معروف پایتخت می‌توان به قنات پامنار، شاه، یوسف‌آباد، الهیه، ناصریه، بهارستان، بریانک، جلالیه، کریم‌آباد و بهجت‌آباد اشاره کرد. در زمان رونق قنات‌ها، این میرآب‌ها بودند که وظیفه تقسیم آب محله‌ها را برعهده داشتند؛ وظیفه‌ای که این روزها لوله‌های آب انجامش را بر عهده گرفته‌اند.
1200قنات در تهران
براساس بررسی‌های انجام شده در تهران بیش از یک هزار و دویست قنات وجود دارد و هم‌چنین بیش از 500هزار میله چاه قنات در پایتخت به ثبت رسیده است. طول قنات‌هایی که در تهران وجود دارد به بیش از هزار کیلومتر می‌رسد.هرچند تداوم زندگی و تمدن چندهزار ساله ایران در شرایط آب و هوایی خشک و نیمه‌خشک، بسیار مدیون «قنات» است، اما با گسترش شهر، قنات‌ها نه تنها کارآمدی‌شان را از دست دادند بلکه با تبدیل شدن تهران به یک شهر بی‌‌کران و چند میلیون نفری، قنات‌ها گاها دردسرساز شدند.
بسیاری از قنات‌های حفر شده در تهران زیر ساختمان‌ها، خیابان‌ها، پروژه‌های شهری و... قرار دارند و آمار نشان می‌دهد که در بسیاری از موارد این یک هزار کیلومتر قنات فعال، نیمه‌فعال یا متروکه شهر، حادثه‌ساز شده‌اند و مشکلاتی را برای شهروندان تهرانی به وجود آورده اند.
حادثه‌آفرینی قنات ناشناخته ،واقع در محدوده شهیدنواب
هرچند بسیاری از قنات‌های حفر شده در تهران از سوی مسئولان شهری شناسایی شده است و سعی می‌شود در ساخت‌وسازها و انجام پروژه‌های شهری از به وجود آمدن حوادث جلوگیری شود، اما هنوز هم در دل پایتخت قنات‌های ناشناخته‌ای وجود دارند که به دلیل سستی عناصر خاک و تاثیرات جغرافیایی ایجاد شده، مشکل‌آفرین می‌شوند. ریزش سطح خیابان شهیدنواب حدفاصل خیابان‌های ارومیه و شهید کلهر که چند روز پیش به وقوع پیوست، یکی از حوادث رقم خورده به وسیله یک قنات ناشناخته بود.
طرح سامان‌دهی قنات‌ها
برای ایجاد توانایی در مصرف آب قنات‌های تهران، حفظ ذخایر آبی زیرزمینی و جلوگیری از حوادث احتمالی مرتبط با قنات‌های تخریب شده، مسئولان شهری طرح سامان‌دهی قنات‌های تهران را مدت‌هاست در دست تدوین و بررسی دارند. نقشه‌ای با مقیاس یک‌دوهزارم شهری از موقعیت قنات‌های شهر تهران توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در همین زمینه تهیه و در اختیار مسئولان و نهادهای مرتبط و پیمانکاران طرح‌های عمرانی قرار گرفته است تا جهت پیشگیری از حوادث از این نقشه‌ها استفاده کنند.
در حال حاضر عمیق‌ترین قنات ایران، قنات قصبه گناباد با حدود ۳۴۰متر عمق مادر چاه آن است. طولانی‌ترین قنات در منطقه یزد است با طول در حدود ۱۰۰کیلومتر. پرآب‌ترین قنات ایران قنات اکبرآباد فسا است و عجیب‌ترین قنات ایران قنات دوطبقه مون اردستان است که حدود ۸۰۰سال پیش احداث شده است. این قنات چاه‌های مشترک ولی مادرچاه‌های متفاوت و مظهر متفاوت دارد.
قنات‌های تهران و ری که دشت ورامین را آبیاری می‌کردند تا ۳۰سال قبل از پرآب‌ترین قنات‌های دنیا بودند ولی در ۲۰سال گذشته به دلیل تخریب مادرچاه‌ها و لایروبی نشدن از رونق افتاده‌اند. حفر این قنات‌ها به دوره صفویه و قاجاریه برمی‌گردد. در تهران قدیم حدود ۳۰۰قنات وجود داشت که بعضی از آن‌ها یکدیگر را به صورت ضربدری قطع می‌کنند.
2قنات در محمودآباد تهران به دلیل خاکبرداری در سال۱۳۵۵ به هم وصل شدند و حجم زیاد آب تخریب‌های زیادی را به وجود آورد تا این‌که با وسایل مکانیکی این 2قنات از هم جدا و به مسیر اصلی اولیه هدایت شدند. در سال‌های اخیر مادرچاه‌های این قنات‌ها در مناطق مسکونی واقع شده‌اند و بسیاری از آن‌ها بر اثر سیلاب یا دخالت انسان پر یا خشک شده‌اند .
یکی از مشکلات کنونی تهران پایین رفتن سطح آب سفره‌های زیرزمینی است. به شکلی که کارکرد قنات‌ها در شرق و جنوب‌شرق تهران از بین رفته است. از سوی دیگر در مناطق مرکزی و جنوبی تهران نیز سطح آب قنات‌ها بیش از حد طبیعی است و مشکل ایجاد کرده است. قنات‌های کوهپایه‌ای تهران هم‌چنان سطح آب‌دهی مناسبی دارند.
نبود شبکه فاضلاب شهری از دیگر خطرهایی است که قنات‌های تهران را تهدید می‌کند تا آن‌جا که آب بعضی از این قنات‌ها مناسب آبیاری فضاهای سبز هم نیست. تهران فاقد سیستم شبکه فاضلاب است و این تهدید وجود دارد که سیستم فاضلاب وارد قنات‌ها شود.
در دوران محمدشاه قاجار بود که حاج‌میرزاآقاسی، صدراعظم شاه برای اولین‌بار به فکر چاره افتاد و بهره‌برداری از رودخانه‌های جاجرود و کرج را پیشنهاد کرد،
اما با شروع برنامه انتقال آب از رودخانه جاجرود، دهقانان ورامینی که تصور می‌کردند جلگه جنوبی تهران گرفتار کم‌آبی می‌شود، اعتراض کردند و انتقال آب به تهران در همان روزها متوقف شد. سال1301 دولتمردان به شکل جدی به صرافت لوله‌کشی آب شهر تهران افتادند. آلودگی قنات‌های تهران و رعایت نکردن بهداشت آب‌های چاه‌ها، باعث شد مردم روزبه‌روز با بیماری‌های جدیدی روبه‌رو شوند.
بالاخره مردان حکومت درصدد گرفتن تصمیمی جدی در این‌باره برآمدند؛ تصمیمی که تا سال‌ها بعد عملی نشد. در سال1303 بود که بلدیه تهران مطالعه‌ای را آغاز کرد و بررسی آب و برق شهر تهران را در دستور کار خود قرار داد. برنامه پیشنهادی شهرداری این بود که اگر سدی روی رودخانه جاجرود بسته شود، هم کمبود آب شهر جبران می‌شود و هم برق شهر را تأمین می‌کند.
این طرح در هیأت دولت مطرح شد، اما چون موافقت کمیته امتیازات را نداشت، تصویب نشد و موضوع مسکوت ماند. 3سال بعد که آب قنات‌های تهران به دلیل کمی باران کاهش یافت، مسئولان را به فکری جدی واداشت. درنهایت دولتمردان به این نتیجه رسیدند که اجرای نقشه حاج میرزاآقاسی و امیرکبیر بهترین راه‌حل ممکن است و پس از سال‌ها آب رودخانه کرج به تهران رسید.
همشهری مسافر
