همشهری آنلاین _ حسن حسن‌زاده: کیلومترها دورتر از بویین زهرا، وقتی هنوز غم و اندوه از دست‌دادن‌ها و یتیم شدن‌ها تازه بود، کوچه‌ای در دل زمین‌های بایر شرق تهران ساخته شد با خانه‌هایی امن و در شهری که برای بازماندگان زلزله آغوش باز کرد. حدود نیم قرن از ساخت کوچه «هلند» در محله زرکش می‌گذرد. اما هنوز قدم زدن در دل این کوچه مثل ماشین زمانی است که تهران امروز را به بویین زهرای سال ۱۳۴۱ وصل می‌کند. ساکنان قدیمی محله زرکش هر روز با دیدن تابلوی کوچه هلند، قصه مهاجرت خانوارهای زلزله‌زده ارمنی به محله‌شان را مرور می‌کنند. ماجرای شکل‌گیری و نامگذاری کوچه‌ای به نام کشور هلند در کوچه‌های تودرتوی محله زرکش را در گفت‌وگو با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس و اهالی محله مرور کرده‌ایم.
- هدیه ملکه هلند به زلزله‌زدگان بویین زهرا
در امتداد کوچه هلند، بعضی از خانه‌ها هنوز لباس تنشان را عوض نکرده‌اند و با آن آجر بهمنی‌های نوستالژی، تاریخ و هویتشان را فریاد می‌زنند. زمانی از قصه ساخت این کوچه‌ها می‌گوید: «پس از آن زلزله مهیب سال ۱۳۴۱ و تخریب شماری از روستاهای اطراف بویین زهرا، جولیانا ملکه وقت هلند به ایران سفر کرد. در روزهایی که امدادرسانی ادامه داشت، ملکه هلند از مناطق زلزله‌زده و روستاهای ارمنی‌نشین بویین زهرا بازدید کرد. در بسیاری از روستاها دیگر خانه‌ای نمانده بود و روستاییان بی‌سرپناه نیاز به یاری داشتند.» زمانی ادامه می‌دهد: «ملکه هلند به فکر ساخت سرپناهی برای زلزله‌زدگان افتاد. او بخشی از زمین‌های زرکش را که پیش از این با ورود مهاجران ارمنی به محل سکونت ارامنه تبدیل شده بود خرید تا همه چیز برای مهاجرت خانوارهای زلزله‌زده به تهران فراهم شود.»
- کوچه هنوز همان کوچه است
اگرچه حدود نیم قرن از قدمت برخی از خانه‌های کوچه می‌گذرد اما نمای آجری خانه‌های ضلع جنوب کوچه تغییر زیادی نکرده است. «ژرژیک‌الله‌وردی» یکی از اهالی محله می‌گوید: «وقتی قرار شد خانواده‌های زلزله‌زده از روستای چاناخچی سفلی و... به زرکش بیایند، هلندی‌ها حدود ۷۰ خانه برای آنها ساختند. در کوچه هلند که به کلیسای سورپ تارگمانچاتس منتهی می‌شود تمام خانه‌ها را هلندی‌ها ساختند و در ۲ کوچه دیگر هم خانه‌های یک سمت کوچه کار آنهاست.» زمانی می‌گوید: «وقتی این ۳ کوچه و خانه‌های منحصربه‌فرد آن ساخته شد، نام کوچه منتهی به کلیسا را به پاس کمک هلندی‌ها به زلزله‌زدگان بویین زهرا، کوچه هلند گذاشتند. در این کوچه چند خانه بازسازی شده اما خانه‌های ضلع جنوب کوچه دست‌نخورده باقی مانده و کوچه هنوز همان است. هرچند مهاجران اولیه که زلزله مهیب بویین زهرا را به یاد داشتند چهره در نقاب خاک کشیده و دیگران هم در طول سالیان گذشته مهاجرت کرده‌اند.»
پیش از زلزله بویین زهرا در محله زرکش تهران خبری از کوچه‌های هلند، زرین و مدارس ارامنه نبود؛ ۳ کوچه‌ای که مثل ۳ یار قدیمی سال‌هاست همسایه یکدیگرند و سینه‌هایشان مملو از خاطرات تلخ مهاجران زلزله‌زده و لبخند کودکانی است که دوباره طعم خانه‌دار شدن و کوچه‌دار شدن را چشیدند. حدود نیم قرن از تولد این ۳ کوچه در محله زرکش می‌گذرد اما این کوچه‌ها انگار هنوز هم با شریانی جادویی به بویین زهرا و زلزله مهیب سال ۱۳۴۱ متصلند. «ژرژیک‌الله‌وردی» یکی از اهالی قدیمی محله می‌گوید: «پیش از آمدن خانوارهای زلزله‌زده، در پایین دست محله زرکش خبری از ردیف خانه‌های به هم تکیه کرده نبود. کوچه‌ای هم وجود نداشت. شب‌ها در دل زمین‌های بایری که در تاریکی فرو رفته بود، چراغ چند خانه از دور سو سو می‌زد و محلی‌ها راه را با همین چراغ‌ها پیدا می‌کردند. در زمین‌های بالادست اما تعداد خانه‌ها بیشتر بود. بیشتر ساکنان این محدوده هم از ارامنه بودند.» زمانی از نخستین ساکنان ارمنی محله زرکش پیش از مهاجرت زلزله‌زدگان بویین زهرا به این محدوده می‌گوید: «بعد از جنگ جهانی دوم، ارمنستان فراخوانی برای پذیرش ارامنه از کشورهای اطرافش ارائه کرد. از ایران حدود ۳۰ هزار نفر برای مهاجرت چمدان بستند. تعداد داوطلبان اما آنقدر زیاد شده بود که ارمنستان پذیرش مهاجران را متوقف کرد. می‌گویند حود ۲۰ هزار نفر از ارامنه ایران که زمین‌هایشان ر ا در چهارمحال و بختیاری، سلطان‌آباد، کمره و... فروخته بودند دوباره به خاک ایران برگشتند و از روی ناچاری در محدوده بهجت‌آباد تهران ساکن شدند.» زمانی ادامه می‌دهد: «عده‌ای از آن ارامنه، زمین‌های ارزان‌قیمت محدوده زرکش، وحیدیه و مجیدیه را که آن روزها حاشیه شهر بود خریدند و به تدریج هسته اولیه این محله‌ها با ورود ارامنه شکل گرفت.»