همشهری محله _ ثریا روزبهانی: کارشناسان حوزه شهری اعتقاد دارند یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های پویایی یک محله یا شهرک، تعلق خاطر ساکنان به محل سکونت‌شان است که باعث می‌شود شهرک را از آن خود دانسته و برای حفظ و رشد و تعالی آن کوشا باشند. اکباتان این ویژگی را دارد؛ شهرکی شاخص که شکل‌گیری و ساخت مرهون ایده‌های ناب و تلاش‌های بی‌وقفه «گلزار شبستری» معمار ایرانی است که چندی پیش خبر درگذشتش رسانه‌ای شد. به همین بهانه هویت تاریخی این نمونه معماری در غرب پایتخت را مرور کرده‌ایم.
ساخت نخستین فاز شهرک اکباتان در سال ۱۳۴۵ آغاز شد و در سال‌های بعد با ساخت فاز دوم و سوم ادامه یافت و بعد از ساخت دو فاز اول، فاز سوم شهرک هم در سال ۷۰ به بهره‌برداری رسید. سال گذشته مهندس «گلزار شبستری» در مصاحبه‌ای درباره ساخت این بنای تاریخی گفت: «کلمه اکباتان تلفظ قرص و محکمی داشت و به پروژه‌ام هویت می‌داد. «اک»؛ «با»؛ «تان». یک اسم قدیمی از یکی از شهرهای ایران. از همان موقع که زمین آنجا را دیدم این اسم در ذهنم تداعی شد. در آن زمان یکبار آقای «علم» وزیر دربار شاه، با «معینیان» که رئیس دفتر شاه بود از پروژه اکباتان دیدن کرد. با هلی‌کوپتر آمده بودند.
وقتی می‌خواست برود، معینیان به من گفت که با ما به دفتر بیایید. با آنها رفتم. معینیان گفت که آقای علم می‌خواهد شما وزیر مسکن شوید. تا این را به من گفت انگار سقف روی سرم خراب شد. به آنها گفتم اگر چنین‌کاری کنید این شهرک ساخته نمی‌شود. من در همین لباس می‌توانم کار کنم و در لباس وزارت و ریاست، کارآمدی ندارم. افراد مختلف می‌گویند که شهرک را ما ساخته‌ایم، اما اهمیت نمی‌دهم؛ چون من این کار را برای دلم خودم انجام دادم.»
- ماجرای خرید زمین ۵۵۰ هزار متری
گلزار مراحل ساخت شهرک اکباتان را هفت سال قبل از انقلاب اسلامی و در سن چهل سالگی آغاز کرد. او می‌گوید: «یک تکه زمین در خیابان آبان داشتم که هزار و ۲۰۰مترمربع مساحت داشت. آن را به ۳ زمین ۴۰۰ متری تقسیم کردم. ۲ قطعه را فروختم و یک قطعه را برای خودم آپارتمان چهارطبقه ساختم که هر طبقه ۲ واحد آپارتمان داشت. وقتی ساختمان در حال اتمام بود، یک روز مردی که می‌گفتند از ملاک‌های بزرگ تهران است، به آنجا آمد. به من گفت: «آقای مهندس ما عاشق ساختمان شما شدیم و می‌خواهیم آن را بخریم». به او گفتم «من اینجا را برای خودم ساخته‌ام.» قانع نشد و اصرار به خرید آپارتمان‌ها داشت. فی‌البداهه رقم یک میلیون تومان را پیشنهاد داد که برای آن زمان رقم قابل توجهی بود. ساختمانی که من ساخته بودم فقط ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار تومان برایم تمام شده بود.
من هم قبول کردم، اما او گفت: «۸۰۰ هزار تومان را نقدی می‌پردازم، ولی به جای ۲۰۰ هزار تومان یک تکه زمین دارم به متراژ ۱۰۰ هزارمترمربع که به شما می‌دهم.» آن زمین همین جایی بود که الان شهرک اکباتان ساخته شده است. وقتی زمین را دیدم یک‌دفعه فکر شهرک‌سازی به ذهنم خطور کرد. تمام اطراف آن خالی و زمین‌های آزاد بود. برای اینکه صاحبان آن زمین‌ها را پیدا کنم، تحقیق کردم. متوجه شدم ۴۵۰ هزارمترمربع از زمین‌های جلو زمین من به آقای نظام‌السلطنه مافی یکی از رجال قاجاریه تعلق دارد. پول کافی برای خرید این زمین نداشتم. به همین خاطر با دوستم «عباس مس‌فروش» شریک شدم و مبلغ ۵ میلیون چکی را که او داده بود برای خرید این زمین به نظام‌السلطنه پرداخت کردم. طرح اولیه شهرک اکباتان با دیدن یکی از خیابان‌های زیبای پاریس در ذهنم نقش بست. این شد که ۱۰۰ هزارمترمربع زمین را که از قبل داشتم و ۴۵۰ هزارمترمربع زمین دیگر را هم خریدم.»
- ۹ ریشتر مقاومت، ۳۰۰ سال عمر مفید
ویژگی جذاب و متحیرکننده پروژه اکباتان این است که ساختمان‌های شهرک به نحوی ساخته شدند که در مقابل زلزله تا ۹ ریشتر مقاومت داشته باشند وکارشناسان شهرسازی عمر مفید این شهرک را ۳۰۰ سال تخمین بزنند. گلزار شبستری می‌گوید: «وقتی شروع به پیش‌فروش خانه‌ها کردم، آنها را متری ۳ هزار تومان می‌فروختم. ۲۵درصد نقدی می‌گرفتم و بقیه را خودم فاینانس می‌کردم. با اعلام پیش‌فروش نزدیک به ۲ هزار آپارتمان را در مدت زمان ۲ هفته فروختم. ناگهان صاحب ۱۰۰ میلیون تومان پول شدم. با آقای مهران، رئیس کل وقت بانک مرکزی صحبت کردم و شرکت پس‌انداز اکباتان را راه‌اندازی کردم. هرچه را داشتم در این صندوق گذاشتم که بتوانم با کمک بانک مرکزی به مشتریان وام بدهم. چندین دانشگاه برای خرید تعدادی آپارتمان مراجعه کردند. بعد از آنکه ۲ هزار خانه را فروختم، متوجه شدم برخی کسانی که این خانه‌ها را با ۲۵درصد پیش پرداخت خریداری کرده بودند، آپارتمان‌ها را ۱۰۰ هزار تومان گران‌تر می‌فروشند.
بازار سیاه عجیبی ایجاد شده بود. تصمیم گرفتم آپارتمان‌ها را فقط به‌صورت نقدی بفروشم. نخستین مشتری نقدی آپارتمان‌ها، شرکت هواپیمایی هما بود. بعد از آن هم با وجود فروش نقدی، مجدداً شاهد استقبال مردم بودیم. ناگهان دیدیم که تقاضاها برای خرید خیلی بیشتر از ۴ هزار و ۵۰۰ آپارتمانی بود که در دست ساخت بود. دور اکباتان هم هنوز زمین خالی موجود بود. تمام زمین‌های اطراف را خریدم و متراژ زمین‌هایم به ۲ میلیون و ۴۰۰ هزارمترمربع رسید.
خیلی از امکانات را خودم برای اکباتان فراهم کردم. مثلاً به‌دلیل اینکه این شهرک به فرودگاه نزدیک بود، در نتیجه صدای نشست و برخاست هواپیما به یکی از معضل‌های خریداران تبدیل شده بود، در ایران آن موقع کسی شیشه دوبل برای پنجره‌ها استفاده نمی‌کرد، کارخانه‌ای ایجاد و شیشه‌ها را خودم تولید کردم. پنجره‌ها و درها را هم خودمان در نارمک می‌ساختیم. همچنین شهرک اکباتان ۲ میلیون و ۴۰۰ هزارمترمربع موکت لازم داشت. موکت در بازار متری ۱۰۰ تا ۱۲۰ تومان بود. با خرید کارخانه موکت، تمام موکت شهرک اکباتان را تهیه کردیم. همچنین کارخانه الکترولوکس را خریدم برای اینکه کابینت‌های آشپزخانه و لوازم لوکس را برای اکباتان تولید کند.»
- اکباتان، نخستین در خاورمیانه
اکباتان نخستین شهرک و مجموعه ساختمانی استاندارد در خاورمیانه است که ۱۰۰درصد ساختمان است و ۱۰۰درصد فضای سبز. ۲ میلیون و ۴۰۰ هزارمترمربع ساختمان و ۲ میلیون و ۴۰۰ هزارمترمربع فضای سبز در اکباتان وجود دارد. با وجود قرار گرفتن شهرک‌های صنعتی درمجاورت آن طراحی این شهرک به گونه‌ای است که فضای خالی زیر برج‌ها این هوا را رد می‌کند و هوای آلوده در شهرک باقی نمی‌ماند. شهرک اکباتان نخستین شهرکی است که گازکشی شد و این شهرک برای ۱۵ هزار و ۳۰ آپارتمان ۵۳۲ آسانسور داشت. همچنین شهرک اکباتان روی ستون بنا شده است و مرحوم گلزار تصمیم گرفته بود خیابان را پارکینگ دوطبقه و روی آن را بازار و مرکز خرید تعبیه کند.
بنابراین شهرک اکباتان طوری طراحی شد که اگر یک خانم خانه‌دار می‌خواست خرید کند، نیاز نباشد سوار ماشین شود و در ترافیک تهران بماند. حتی مدرسه به گونه‌ای جانمایی شده است که بچه‌ها بتوانند بدون آنکه از خیابان عبور کنند، با عبور از فضای سبز به مدرسه بروند. اینها کارهایی بود که برای نخستین بار در دنیا در شهرک اکباتان انجام شد.
- امکانات درمانی و خدماتی شهرک
باشگاه‌های ورزشی همچون باشگاه پاس، ورزشگاه راه‌آهن واقع در فاز یک و ورزشگاه شهید دستگردی همگی در شهرک اکباتان قرار گرفته‌اند. همچنین مسابقه‌های پارکور هر ساله در این شهرک برگزار می‌شود. بیمارستان فوق‌تخصصی صارم یکی از معروف‌ترین شاخص‌های درمانی اکباتان به شمار می‌رود. این شهرک علاوه بر بیمارستان دارای درمانگاه، چندین داروخانه و مراکز درمانی دیگری نیز است که همواره به مشتریان خدمات ارائه می‌دهند. اکباتان ۳ مسجد در فازهای مختلفش دارد. مسجد بعثت، فاز یک، مسجد امام خمینی(ره)، فاز دو ومسجد امام رضا(ع) در فاز سه واقع شده‌اند. این محله کتاب‌سرا هم دارد که در میدان بسیج جنب شهرداری ناحیه ۶ واقع شده است. همچنین ایستگاه آتش‌نشانی در خیابان شهید شکوری غربی این شهرک قرار دارد.
- تولد تا مرگ یک معمار
مرحوم گلزار شبستری، سال ۱۳۰۸ در شهر تاشکند ازبکستان متولد شد، اما در شناسنامه‌اش محل تولدش را مشهد قید کرده‌اند. پدرش در یک روستا نزدیک مرز شوروی سابق، کشت سیب‌زمینی داشت و از همان فنی که در تاشکند یاد گرفته بود، شیره سیب‌زمینی برای شیرینی‌پزی تولید می‌کرد و برای فروش به تهران می‌آورد. مغازه‌ای هم در تهران گرفته بود و محصولش را توزیع می‌کرد. شبستری دوران تحصیلات ابتدایی را تا کلاس پنجم در مشهد گذراند و در زمان حمله روس‌ها و انگلیس‌ها به تهران کوچ کردند. او کلاس ششم را در مدرسه نوبنیاد نظامی خیابان سپه خواند. در ۱۲ سالگی پدرش را از دست داد و پس از آن به مدرسه دارالفنون رفت.
به همراه همکلاس‌اش می‌خواست به آمریکا برود، اما به دلیل مشکلات مالی از این سفر باز ماند و در نهایت در سومین سال تلاشش برای ورود به دانشگاه در دانشگاه کشاورزی کرج قبول شد، اما علاقه او به معماری و دانشکده هنرهای زیبا همیشه در ذهنش باقی و جاری بود. در آزمون ورودی آنجا هم شرکت کرد و قبول شد. علاوه بر درس خواندن بعدازظهرها در دفتر استادش، که روبه‌روی دانشگاه بود، مشغول کار شد و کم‌کم اسمش به‌عنوان «رحمان گلزارـ آرشیتکت» سردر هر پروژه نقش بست. به خاطر مهارت و چیره‌دستی‌اش در مدت ۴ سال بیش از ۱۰۰ خانه ساخت. زمانی که ۴ دهه از عمرش می‌گذشت، شهرک اکباتان را بنا نهاد. او سال‌های پایانی عمرش را در خارج از کشور سپری کرد.
- مهم‌ترین سرمایه شهر چیست؟
«محمد بهشتی» رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و صاحب‌نظر در حوزه مدیریت شهری اعتقاد دارد چه مدیریت شهری بخواهد، چه نخواهد و همچنین چه جامعه تخصصی بخواهد یا نخواهد، تحولات در جامعه شهری در حال توسعه است و عملاً به سمت بازپس‌گیری پیش می‌رود. بهشتی به ویژگی شهرک اکباتان اشاره می‌کند و می‌گوید: «تهران دچار یک ضایعه‌ای بزرگ شده است که من اسمش را گذاشته‌ام «طوفان خانه به دوشی.» شرایطی که ۵ سال خانه‌تان اینجاست و چند سال دیگر خانه‌تان جای دیگر. عنوان «اهل محل» پیدا کردن، وابسته به این است که تداوم سکونت به نسل سوم برسد، نه اینکه کسی در طول عمر خودش ۵ دفعه جایش را عوض کند.
اکنون در اکباتان این اتفاق افتاده است و ما در آنجا اهل محل داریم. اکنون نسل سوم اهالی در خانه‌ها ساکن هستند و زندگی در آن جریان دارد. در مجتمع‌های بزرگ مسکونی مثل اکباتان می‌بینیم که محله دارد اهلش را پیدا کند، چون تداوم سکونت در آن محدوده وجود دارد و به نسل سوم نزدیک می‌شود. بعد از اینکه تداوم سکونت اتفاق می‌افتد، شما تازه در یک محدوده و محله اهل پیدا می‌کنید. اهل که پیدا کرد، می‌توان توقع داشت که محل زندگی برای ساکنانش مهم باشد و به آن احساس تعلق پیدا کند. به همین دلیل مشکلات محله برایش مهم تلقی می‌شود. اکنون در شهرک اکباتان شاهد پس گرفتن شهر در مقیاس کلان محله به واسطه اهالی هستیم.
چراکه قبلاً اهل اکباتان وجود نداشت، ساکن اکباتان وجود داشت، اما با گذشت بیش از ۴۰ سال اکنون اکباتان «اهالی» پیدا کرده و «اهل اکباتان» پیدا شده است. اینها حکایت از این می‌کند که در جامعه شهری ما تغییر و تحولاتی درحال اتفاق افتادن است و این تغییر و تحولات به سمت رشد مدنیت حرکت کرده و به اینکه شهر ما شهر شود، کمک می‌کند. در واقع رشد مدنیت، زندگی شهری را از فضای خصوصی به فضاها و عرصه‌های عمومی وارد می‌کند. این محصول مدیریت است. حالا اگر مدیریت شهری و جامعه تخصصی استقبال کند این مسیر سریع‌تر طی می‌شود و اگر استقبال نکند از سر راه برداشته می‌شود. اکنون مدیران شهری باید بدانند در محله‌هایی که زندگی شهری پدید آمده است، مهم‌ترین سرمایه و ثروت شهر همین زندگی شهری است. باید به این موضوع توجه داشته باشند که به بهانه اینکه یک گل را می‌خواهند آب بدهند، پای‌شان را روی گل‌های موجود نگذارند. از آن ثروتی که موجود است باید به شدت محافظت کنند.