همشهری آنلاین - زهرا بلندی: با وجودی که بیش از ۲۰۰گونه پرنده در فواصل زمانی مختلف در آسمان تهران به پرواز در می‌آیند، در حال حاضر سایت پرنده‌نگری بوستان شهر تنها سایت فعال در پایتخت است که می‌توان به آنجا رفت و از لذت دیدن پرندگان آزاد و رها در آسمان این شهر آلوده لحظاتی خوبی برای خود رقم زد.
دریاچه شهدا خلیج فارس
از خوتکا تا کورکور سیاه اروپای شرقی
۱۱۴ گونه پرنده مهاجر در دریاچه شهدای خلیج فارس منطقه ۲۲ شناسایی شده اند. پرندگانی همچون اردک ماندارین، خانواده کاکایی‌ها، کشیم‌ها، بادخورک، ماهی‌خورک، زنبورخوار، سبزقبا، هدهد، دارکوب باغی، چکاوک کاکلی، چلچله کوهی، پرستو، غاز خاکستری، اردک ارده‌ای، خوتکا، اردک سرسبز، فیلوش، خوتکا ابرو سفید، اردک نوک پهن، اردک سرحنایی، کورکور سیاه، طرلان، قرقی، پیغوی کوچک و... که در اروپای شرقی و شمال سیبری مستقر هستند هرسال همزمان با آغاز فصل پاییز و سرد شدن هوا، مناطق معتدل و گرمسیری همچون دریاچه شهدای خلیج فارس را به عنوان زیستگاه موقت انتخاب می‌کنند.
دریاچه بوستان آزادگان
زمستان می‌آیند، تخم می‌گذارند و بهار می‌روند
دریاچه بوستان آزادگان منطقه ۱۵ هرسال فصل بهار میزبان پرندگان مهاجر است. بیشتر این پرندگان را کاکایی سرسیاه، کاکایی خزری، حواصیل خاکستری و اردک سرسبز تشکیل می‌دهند که به راحتی در سطح دریاچه آزادگان دیده می‌شوند. این پرنده‌ها از اواسط زمستان به این دریاچه ۴ هکتاری می آیند، پس از لانه‌گزینی و تخم‌گذاری در محدوده دریاچه آزادگان زندگی می‌کنند و در اواسط بهار این محدوده را ترک می‌کنند.
زیستگاه‌های جنوب تهران
میزبانی از خروس کولی و دارودسته‌اش
حوضچه پرورش ماهی عشق‌آباد در بخش قلعه نو، سد فشافویه، آبگیر قنبرآباد و رودخانه شور از جمله مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان مهاجر در جنوب استان تهران هستند که هرسال از ۳۲ گونه پرنده مهاجر از جمله اردک سرسبز، خروس کولی، خوتکا، انواع حواصیل، کشیم، انواع کاکایی، باکلان و آنقوت میزبانی می‌کنند.
همه پارک‌ها و مناطق طبیعی اطراف شهر تهران همچون بوستان‌های جمشیدیه، شهر، ملت، چیتگر، بعثت، ساعی، دریاچه شهدای خلیج‌فارس و مناطق سبز کوهپایه‌ای همچون درکه و دربند فضاهای مناسبی برای حضور پرندگان و بالطبع پرنده‌نگری هستند، اما تنها فضایی که در حال حاضر مجهز به سایت پرنده‌نگری(فضایی برای استقرار کارشناسان زبده و مجهز به دوربین برای برگزاری تورهای پرنده‌نگری) است بوستان شهر است.
سایتی که ۷ سال پیش در مرکز پارک ۲۵ هکتاری شهر، به‌عنوان نخستین سایت پرنده‌نگری شکل گرفت تا علاقه‌مندان این حوزه بتوانند در محله سنگلج‌گونه‌های مختلف پرندگان را از نزدیک رصد کنند و با ویژگی‌های‌شان آشنا شوند.
چنین فضایی چند سال قبل در دریاچه چیتگر منطقه ۲۲ هم وجود داشت که فعلاً تعطیل است. «سید حامد موسوی» کارشناس پرنده‌نگری و مدیر باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان که سال‌هاست در این حوزه فعالیت می‌کند معتقد است که تماشای پرندگان آزاد و آشنایی باگونه‌ها و ویژگی‌های آنها لذت بیشتری نسبت به دیدن پرنده‌ها از پشت قفس در باغ و موزه‌ها دارد.
جغرافیای شهری تهران به خاطر زیست‌پذیری شهری که داردگونه‌های پرندگانی همچون قمری و گنجشک خانگی، گنجشک درختی، چرخ ریسک بزرگ، کلاغ ابلق، طوطی طوق صورتی، شاه طوطی، بلبل خرما و... در آن به‌صورت بومی زندگی می‌کنند که تماشای آنها لذت‌بخش است.
گونه‌هایی مانند گنجشک، قمری خانگی، کلاغ و... پرندگان قدیمی تهران هستند، اما در این میان‌گونه‌هایی مثل طوطی‌های طوق صورتی و شاه‌طوطی، سال‌های دور به تهران آورده شده‌اند و با وجودی که اصلاً بومی نیستند چون توانستند خودشان را با جغرافیای زیستی تهران تطابق بدهند امروزه در پارک‌ها، کاخ‌های سعدآباد و گلستان، سفارتخانه‌ها و مناطق طبیعی که درخت‌های بلند و تنومندی دارند به چشم می‌خورند.
برخی‌گونه‌های دیگر مانند بلبل‌خرما هم بومی تهران نیستند و اساساً در جنوب کشور روی نخل‌های خرما زندگی می‌کنند، اما در تهران هم وجود دارند. اگر بخواهیم پرنده‌ای را که بومی تهران باشد و یک مقداری ویژگی خاص‌تری دارد انتخاب کنیم چرخ ریسک بزرگ شاید بتواند در این دسته جای بگیرد.
همجواری دل‌انگیز درخت و پرنده
به باور موسوی، زندگی ما و پرندگان از هم متأثر است و بقای‌مان به یکدیگر وابسته دارد. او می‌گوید: «مسلماً هر چقدر در مناطق طبیعی مانند بوستان‌ها و مناطق حاشیه‌ای شهر درختان بیشتری باشد، پرنده‌های بیشتری جذب تهران می‌شوند و هرچقدر تنوع‌گونه‌ای و درختان دارای میوه بیشتر و رشد طبیعی‌تر داشته باشند در جذب پرندگان مؤثرتر خواهند بود. برای مثال، در بوستان شهر تهران انواع درخت‌ها از چنار، توت، زبان گنجشک، بید، سیدالاشجار، نارون و... را می‌بینیم که هرکدام پرنده‌های مخصوص به خودشان را جذب می‌کنند. بنابراین این تنوع خیلی مهم است.
البته تنها فضای سبز نیست که می‌تواند جاذب پرندگان باشد. سبک خانه‌سازی موضوع مهم دیگری است بر حضور پرندگان در آسمان شهر. پرندگانی مثل بادخورک و گنجشک در درز و شکاف نماها و آجرها لانه‌سازی و پرستوها در حیاط، زیرزمین و بالکن‌های خانه‌های یک طبقه زیست می‌کنند، اما امروزه با تغییر معماری شهری و افزایش آپارتمان‌های سر به فلک کشیده، جا و مجالی برای زندگی این نوع پرنده‌ها نمی‌ماند. با این حال هنوز هم این پرنده‌ها خیلی کمتر از گذشته، نیمه‌های اسفند، دم صبح و غروب‌ها در گنبدها و گلدسته‌های مساجد قدیمی محله‌ها دیده می‌شوند. در عین حال پرندگان شاخص سلامت زیست‌محیطی و کیفیت زیست انسان‌ها هستند. برخی پرندگان بهار وقت رسیدن میوه‌های بهاری می‌آیند و برخی دیگر مانند توکاها، پاییز وقت رسیدن میوه‌های پاییزی مثلاً خرمالو از راه می‌رسند.
موسوی درباره مزایای حضور این پرندگان در طبیعت شهر می‌گوید: «فصل بهار در بوستان شهر تهران، پرنده‌ای مانند سِسک روزی هزاران شته را می‌خورد و آفت‌کشی می‌کند. پرندگان میوه‌خوار از طریق فضله‌شان دانه میوه را به چرخه محیط‌زیست منتقل می‌کنند که در توسعه درختان نقش دارد. خوردن میوه‌های سرشاخه که چیده نمی‌شوند توسط پرندگان در به زمین گذاشتن بار درخت مؤثر است. بادخورک هم با خوردن روزی هزاران پشه محرکی برای دفع و کنترل جمعیت حشرات محسوب می‌شود.»
-
تالاب‌ها؛ فضاهایی ارزشمند برای پرنده‌نگری
این پرنده‌نگر که سال‌هاست با هدف ارتقای آگاهی شهروندان، فراهم کردن شرایط پرنده‌نگری و حفظ محیط‌زیست در این حوزه فعالیت می‌کند، تالاب‌هایی مانند تالاب «قنبرآباد»، «عشق‌آباد»، «بندعلیخان» و «فشافویه» در جنوب تهران را جزء فضاهایی مناسب برای پرنده‌نگری می‌شمارد که نیاز است مورد توجه بیشتر مسئولان قرار بگیرند: «در این تالاب‌ها در صورت تجهیز شدن به ابزار لازم می‌توان تورهای نیم‌روزه پرنده‌نگری با حضور کارشناسان این حوزه برگزارکرد. توسعه، نگهداری و حفظ این تالاب‌ها اقدامی برای حفظ زیستگاه پرندگان است تا با خیال راحت مهاجرت کنند، در این زیستگاه‌ها بمانند و از گزند شکارچی‌ها و چرای بی‌رویه دام محفوظ بمانند.
متأسفانه یکی از آفت‌های مهم برای زیست پرندگان این است که در فصل بهار وقتی اطراف تالاب تخم‌گذاری می‌کنند تخم‌های‌شان زیر سم گوسفندان و... له و خوراک سگ‌ها می‌شود. بد نیست به جای توسعه مراکز نگهداری از پرندگان که خیلی پرهزینه است و موجب افزایش پشه‌ها و حشرات می‌شود فضاهای سبز و سایت‌های پرنده‌نگری را توسعه دهیم تا مردم به دیدن پرندگان آزاد عادت کنند و حامی محیطی شوند که وجودش به بقای پرندگان، حیات وحش و سبزی زمین بی‌ارتباط نیست.»
این تالاب ظرفیت‌های مناسبی برای پرنده‌نگری دارند
در مسیر جاده ورامین به سمت روستای عشق‌آباد به شکل مربع و با مساحتی حدود ۵۰ هکتار در موقعیت ۴۰ کیلومتری تهران قرار دارد. تالاب عشق‌آباد ابتدا به‌صورت طبیعی بر اثر شیب زمین، آب‌های سطحی و زهکش‌های کشاورزی در ارتفاع ۹۶۰ متری از سطح دریا ایجاد شده و از سال ۱۳۵۴ با هدف توسعه گردشگری و استفاده بهینه از آب‌های کانال‌های شمال غربی قرچک، ورامین و جنوب‌شرقی شهرری به‌صورت یک تالاب مصنوعی ساخته شده است. حالا با گذشت بیش از نیم قرن از ایجاد آن، تالاب همچنان بکر و ناشناخته باقی مانده و بسیاری از پرنده‌نگران برای تماشای پرندگان به آن سر می‌زنند. در حال حاضر این محل در تملک اداره اوقاف است و به‌صورت استیجاری در اختیار کارآفرینی در حوزه پرورش کپور ماهیان است. با این حال سال‌هاست به دلایلی از جمله اقلیم مناسب، وجود ماهی و قرار گرفتن در مسیر مهاجرت پرندگان، به زیستگاهی مناسب برای اقامت دائم یا موقت پرندگان تبدیل شده است.
تالاب قنبرآباد
دورهمی فلامینگوها
تالاب قنبرآباد در یک کیلومتری روستای قنبرآباد از توابع بخش فشافویه شهرستان ری در ۵۰ کیلومتری جنوب غربی تهران، جنوب‌شرق دشت ورامین واقع شده است. این تالاب به واسطه فعالیت‌های کشاورزی حدود ۳۰ تا ۴۰ سال پیش‌ساخته شده است. تالاب قنبرآباد، یک دریاچه مصنوعی است که از رودخانه کن، سرخه‌حصار و جاجرود و آب‌های سطحی تغذیه می‌شود و پرندگان زیادی مانند انواع اردک‌ها، پلیکان، فلامینگو، غاز و... در آن مشاهده می‌شود.
تالاب بندعلیخان
پرواز پلیکان‌ها بر فراز فاضلاب
تالاب بندعلیخان در ۳۵ کیلومتری جنوب شهرستان ورامین در حاشیه پارک ملی کویر قرار دارد. این تالاب پیش‌تر تالاب مهم و ارزشمندی بود، اما الان تبدیل به محل جمع‌آوری فاضلاب چند شهر شده است. با این حال هنوز هم پرندگانی همچون پلیکان، فلامینگو، غاز و... اینجا حضور پیدا می‌کنند.
دریاچه فشافویه
جایی برای پارو زدن
دریاچه فشافویه دریاچه‌ای تفریحی است که خدماتی همچون قایقرانی و... در آن به شهروندان ارائه می‌شود و به همین دلیل کمتر برای پرنده‌نگری به این محدوده مراجعه می‌شود.
لذت تماشای پرندگان مهاجرعلاوه بر زیبایی تماشای پرندگان بومی، تماشای پرندگان مهاجر هم در برخی ماه‌های سال جذابیت‌های خاصی را برای پرنده‌نگران و علاقه‌مندان به پرنده‌نگری رقم می‌زند. گونه‌های مهاجر همه‌ساله با سرد شدن هوا از عرض‌های شمالی‌تر مانند سیبری به عرض‌های جنوبی‌تر مانند ایران مهاجرت می کنند، تا پایان فصل سرما در منطقه حضور دارند و با گرم شدن هوا به عرض‌های شمالی بر می‌گردند.