همشهری آنلاین - زهرا بلندی: دست یافتن به تاریخچه محله‌هایی که در جنوبی‌ترین نقطه شهر شکل گرفته‌اند کار راحتی نیست. محله‌هایی که شاید گذر بسیاری از آدم‌های شهر حتی یک بار هم به سمت و سویشان نیفتاده است. نه تنها در کتاب‌ها چیزی از گذشته آنها نوشته نشده، بلکه به‌ندرت می‌توان در مقاله‌ها یا پایگاه‌های اینترنتی هم درباره‌شان اطلاعات کسب کرد. برای همین تنها منبع ما برای آشنایی با تاریخچه محله‌های قدیمی منطقه ۱۹ گفته‌های ساکنان قدیمی آن است.
«محمدرضا رژه»، یکی از این افراد و اصالتاً طبسی است. او از سال ۱۳۴۵ همراه خانواده‌اش در محدوده محمدآباد که اکنون بخشی از آن به پارک شقایق تبدیل شده و بخش دیگر آن بازار «آهن مکان» است، درست حدفاصل محله‌های صالح‌آباد غربی و خانی‌آبادنو، سکونت داشت و چون بزرگ شده این محله است، به‌خوبی در جریان اتفاقات آن قرار گرفته است: «خانه پدری‌ام آنجا بود و همه خانواده در کنار پدر در زمین کشاورزی کار می‌کردیم. این محدوده از منطقه ۱۹ با بیش از ۱۰۰ سال قدمت متشکل از روستاهایی همچون اسفندیاری، محمدآباد پایین و محمدآباد بالا بود. مردمانش مانند بیشتر روستاییان از طریق کشاورزی با کاشت گندم، جو، صیفی‌ها و دامپروری ارتزاق می‌کردند.»
محمدآباد قدیم، خانی‌آبادنو امروز
این ساکن ۶۰ساله که اطلاعات خوبی از پیشینه محدوده دارد، می‌افزاید: «مجموع این آبادی‌ها سال ۱۳۵۰ با تغییر نام، به «خانی‌آبادنو» تبدیل شدند. از آن پس، به‌تدریج با مهاجرت افراد از شهرهای مختلف و آغاز ساخت‌وساز، بافت روستایی جای خود را به بافت شهری داد و هر روز بر جمعیت ساکنانش اضافه شد.»
رژه درباره روستاهای سیدآباد و کریم‌آباد که در نزدیکی محمدآباد بودند، می‌گوید: «آنها هم مثل خانی‌آبادنو به شکل شهرنشینی تغییر سبک دادند و نامشان به «صالح‌آباد غربی» تغییر یافت و چند سالی‌است با رشد و گسترش بازار دکوراسیون، اسباب‌بازی و... اسم و رسم در کرده است.»
این میان تاریخچه راه‌اندازی بزرگ‌ترین میدان میوه و تره‌بار در محله خانی‌آبادنو موضوع جالبی است که رژه آن را اینطور تعریف می‌کند: «۹۰ درصد فضای میدان میوه و تره‌بار مربوط به زمین‌های روستای محمدآباد می‌شود؛ جایی که تپه ماهورهای بلندی بود و بعد از تخریب آنها در دهه ۷۰ این میدان راه‌اندازی شد. علت انتخاب این محدوده برای ایجاد میدان مرکزی میوه و تره‌بار، دسترسی آن به بزرگراه آزادگان است که به‌عنوان شاهراه به همه بزرگراه‌های شهر راه دارد و ترددهای شهری را آسان می‌کند.»
قلعه فروریخته نعمت‌آباد
در گذشته‌های دور نعمت‌آباد را با قلعه، زمین‌های کشاورزی و قنات‌هایش می‌شناختند. مردمانش می‌گویند آنقدر تعداد یخچال‌های طبیعی آن زیاد بود که در فصل زمستان به دلیل برودت سرما به یخ تبدیل می‌شد و در روزگاری که مردم برای نگهداری مواد غذایی خود از یخ استفاده می‌کردند، کاربرد زیادی داشتند. نعمت‌آباد روستایی با حدود ۴۰۰ سال قدمت است که اکنون فقط به‌عنوان یکی از محله‌های منطقه ۱۹ از آن یاد می‌شود و بیشتر از قلعه قدیمی و قنات‌هایش، به بازار مبل معروف شده است.
اینجا یکی از روستاهای بین راهی بزرگراه تهران ـ قم بود که در مرکز آن قلعه نعمت‌آباد با برج و باروهای بلند قرار داشت. قلعه در اصل انباری برای نگهداری محصولات کشاورزان بود، اما به‌عنوان دروازه روستا هم محسوب می‌شد و مسافرانی که از جاده ساوه (بزرگراه شهید آیت‌الله سعیدی) عبور می‌کردند، از طریق آن می‌توانستند وارد نعمت‌آباد شوند.
«ناصر کاظمی» یکی از اهالی قدیمی محله نعمت‌آباد است که پس از گذشت ۷۶ سال از بهار زندگی‌اش، اکنون می‌تواند روایتگر تاریخچه این محله باشد. او با بیان اینکه از بدو تولد در شهرری سکونت داشتند و از ۶۸ سال پیش همراه خانواده به نعمت‌آباد مهاجرت کرده‌اند، می‌گوید: «مقابل قلعه نعمت‌آباد یک در چوبی بزرگ بود که ساعت ۱۰ شب بسته می‌شد و پشت آن چوب و زنجیر می‌انداختند تا کسی نتواند وارد شود. در این محدوده گاو و گوسفندان زیادی نگهداری می‌شد و دامپروری رواج داشت. صاحبانشان روزها آنها را به بیابان می‌بردند و شب‌ها در زاغه‌ای که زیر زمین قلعه قرار داشت، از آنها نگهداری می‌کردند. البته هرکسی در حیاط خودش هم جایی را به عنوان طویله درست کرده بود.»
او ادامه می‌دهد: «فردی به نام «کدخدا حسن» در آنجا بود. بعد از آن، «کدخدا احمدخان» آمد و سپس فردی به نام «مختارخان» با ساخت سردر قلعه در آن کدخدایی کرد. گرمابه «محمدآقا» و حمام «شعبانی» از دیگر بناهای قدیمی این روستا هستند که اکنون به انبار تبدیل شده‌اند. گفته می‌شود این روستا به «قمرالسلطنه» واقف اراضی نعمت‌آباد هم شهرت داشت، اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و با تأسیس نخستین پاسگاه نیروی انتظامی در این محدوده از شهر، به «پاسگاه نعمت‌آباد» تغییر نام یافت.»
روزگاری سراسر باغ و زمین‌های کشاورزی
این شهروند گذشته‌های دور نعمت‌آباد را سراسر باغ و زمین‌های کشاورزی توصیف می‌کند که در آن غلات و صیفی کاشته می‌شد و ۱۰ تا ۲۰ خانوار بیشتر در آن سکونت نداشتند: «زمین‌های کشاورزی به افرادی با نام‌های «جوکار»، «زراعت کار»، «پورزارعی»، «خیمه‌صامی» و «عموحسین» و... تعلق داشت. اواخر دهه ۵۰ زمین‌ها قطعه‌بندی شد و به کشاورزان و مهاجران از اقوام کاشی و کرد فروخته شد و کم‌کم با خشک شدن قنات‌ها، کشاورزی از دایره بیرون رفت و مردم بیکار شدند.»
ساکن دیروز و امروز نعمت‌آباد از مهاجرت افراد دیگر از شهرهای مختلف به این محدوده و شکل‌گیری مشاغلی جدید می‌گوید: «کم‌کم مشاغلی همچون خرید و فروش آهن در اینجا رایج شد و با افزایش ساخت‌وساز و واحدهای مسکونی در روستای نعمت‌آباد، شهرک‌های مختلفی مثل ابوذر، احمدیه، رجایی، احمدخمینی، بخارایی و... در اینجا شکل گرفت. این روزها فقط در برخی نقاط محله هنوز هم سبزیکاری رواج دارد.»
خراب شدن قلعه نعمت‌آباد بخشی از خاطرات این ساکن قدیمی محله را به خود اختصاص داده است: «با شروع ساخت‌وسازها برخی دیوارهای قلعه خراب و دیوارهای جدید ساخته شده بود. از تخریب این بنای تاریخی خیلی ناراحت شدم و برای حفظ بخش‌های باقیمانده آن شخصاً به سازمان میراث فرهنگی مراجعه کردم تا جلو تخریب قلعه را بگیرند، اما متأسفانه گفتند که اینجا جزء آثار باستانی محسوب نمی‌شود.»
با گذشت زمان کم‌کم نعمت‌آباد از شکل روستایی درآمد و خیابان طالقانی به عنوان هسته اولیه شکل‌گیری محله با ساختار شهری در نظر گرفته شد. اکنون اینجا یکی از محله‌های ناحیه ۳ منطقه ۱۹ است که از شمال به بزرگراه شهید آیت‌الله سعیدی، از جنوب به بلوار شهید ورامینی، از شرق به بزرگراه شهید کاظمی و از غرب به شهرک شهید بخارایی محدود می‌شود. این روزها مغازه‌های محلی، میوه‌فروشی‌های چرخی و... جزئی از این محله شده‌اند که در خیابان‌های طالقانی، نور، جانباز و سهیل هستند و خیابان‌های منتهی به بزرگراه شهیدکاظمی به مرکز فروش وسایل چوبی، مبل، میز و صندلی تبدیل شده است.