همشهری آنلاین- راحله عبدالحسینی: سوال اینجاست که چرا میان این همه نقاش صاحب نام ایرانی در دوره صفوی، موزه‌ای به نام رضا عباسی گذاشته می‌شود؟ برای پاسخ این پرسش و آشنایی با زندگی رضا عباسی پای صحبت «داریوش شهبازی» تاریخ پژوه می‌نشینیم.
روزگار شکوفایی هنر
رضا عباسی را نقطه عطف هنر نقاشی ایران می‌نامند. پرآوازه‌ترین نقاش عصر صفوی که در قرون ۱۰ و ۱۱ هجری قمری زندگی می‌کرد. متولد قزوین و اصالتاً کاشانی است. پیش از اینکه به آثار هنری و سبک نقاشی او سرک بکشیم، از شهبازی درباره شرایط روزگار زیست این هنرمند پرآوازه می‌پرسیم.
می‌گوید: «باید قدری از شرایط روزگار این هنرمند نامدار بیشتر بدانیم. کاشان، جزو شهرهایی هست که در گذشته به داشتن هنر خطاطی، نقاشی و هنرهای دستی مثل ریسندگی بافندگی شناخته می‌شد. کاشان، در دوران صفوی از شهرهای هنرپرور بود. هر چند با شکل‌گیری انقلاب صنعتی در اروپا همزمان با اواخر دوران محمدشاه قاجار، با آمدن کالای صنعتی به‌خصوص پارچه‌های انگلیسی به ایران و کشورهای اطراف، رفته‌رفته کالاهای ایرانی به‌خصوص تولیدات دستی شهرهایی مثل کرمان و کاشان از رونق افتاد و به‌خاطر قیمت‌های ارزان کالاهای صنعتی هر چند نامرغوب، بازار به دست کالاهای صنعتی افتاد.
دوران صفوی یکی از دوران‌های استثنایی تاریخ ایران بود. یعنی بعد از شکست ساسانیان به دست اعراب، گسست بزرگی در تاریخ ایران به وجود آمد و دیگر حکومت مستقلی بر ایران حکمفرما نبود. بعد از یکی دو قرن، حکومت‌هایی از جمله طاهریان، سامانیان و آل‌بویه روی کار آمدند. ولی هیچ‌کدام نتوانستند یک پهنه وسیعی داشته باشد. تا اینکه به قرن دهم یعنی دوران صفوی می‌رسیم.
روزگاری که یک حکومت متمرکز قدرتمند دیوانسالار به وسعت جغرافیایی ساسانی در ایران حاکم شد. در این دوران حکومت ایران چند رقیب داشت، مثل حکومت هندوستان و حکومت عثمانی. همین رقابت‌ها باعث می‌شد که ایران در زمینه اقتصاد و هنر از جمله نقاشی و خطاطی روزبه‌روز قدرمندتر شود.
این نکته را هم در نظر داشته باشیم که اندیشه تصرف اروپا از سوی حکومت عثمانی باعث ارتباط اروپایی‌ها با ایران شده‌بود تا از این طریق ایران را برای جنگ با عثمانی تشویق کنند و از شدت حملات عثمانی با اروپا کاسته شود. بنابراین ارتباط ایران با اروپا هم در این دوران بسیار زیاد شد و پای سیاحان و هنرمندان بسیاری را به ایران باز کرد.
رضا عباسی در چنین فضای هنری رشد کرد و تحت تاثیر قرار گرفت. قبل از او هم نقاشان بسیاری در ایران بودند. از جمله پدرش«مولانا علی‌اصغر کاشی»، کمال‌الدین بهزاد، میر زین‌العابدین. از این رو می‌بینم که رضا عباسی، محصول دوران اوج هنر در ایران است.»
لقب عباسی را از شاه عباس گرفت
شهبازی می‌گوید: «در اواخر عمر به قدری مهارتش در نقاشی مورد توجه شاه عباس صفوی قرار گرفت که شاه‌عباس به او لقب «عباسی» را داد.»
شاه عباس هنردوست بود و همه هنرها در روزگار او ارج و قرب خاصی داشت. گفته می‌شود او به رضا عباسی نقاش، علیرضا عباسی خطاط و میرعماد ارادت خاصی داشت. گفته می‌شود او خودش چراغ نگه می‌داشت تا این هنرمندان بتوانند نگارگری کنند و خط بنویسند.
رضا عباسی در نقاشی ابتکاراتی از جمله تغییر سبک‌های قدیم نقاشی ایجاد کرد. تک پیکره‌نگاری خودش و نقاشی دیواری از جمله ابتکارات او بود. دانش نقاشان پیش از او را با هوشمندی و ذکاوت ارتقا داد.
فضاسازی نقاشی ایرانی را از تقسیم بندی‌های هندسی به سطحی برای نمایش اثر دیداری خط و حرکت فرم‌ها تبدیل کرد. او در آثارش فضایی آرام و انتزاعی برای تخیل به وجود آورد و از این راه آن‌ها را به نگاره‌های تاریخی پیش از اسلام و باورهای فلسفی پس از آن پیوند زد.
رضا عباسی ابتکارات ظریفی در نقاشی باب کرد. فضای ادبی، شعرها و اندیشه‌های عرفانی ادبیات ایران نیز الهام‌بخش او شد. پرده‌های نقاشی بسیار خلق کرد که در آن‌ها به جای انبوه درباریان، فقط صورت یک یا دو نفر نقاشی می‌شد.
مهارت رضا عباسی در نقاشی سیاه قلم و تصویر طبیعت و حالات روحی و اخلاقی مردم عادی بی‌نظیر بود. طراحی کاشی‌های سقف و زیر گنبد عظیم مسجد شاه اصفهان نیز کار رضا عباسی است.
جد بزرگ استاد مرتضی ممیز
این بار که به موزه رضا عباسی سر زدید، از زندگینامه این نقاش پرآوازه صفوی هم با خبرید. شهبازی نکته دیگری را عنوان می‌کند و می‌گوید: «زنده‌یاد مرتضی ممیز، پدر هنر گرافیک ایران، رضا عباسی را جد بزرگ خانواده خودشان معرفی کردند.» موزه در اواخر دوره پهلوی ساخته شد و در سال 1356 افتتاح شد. بعد از چند بار تعطیلی و بازگشایی از بهمن 1378 کارش را به شکل مداوم ادامه داده است. تالار خوشنویسی، تالار نگارگری، تالار هنرهای اسلامی و تالار هنرهای پیش از اسلام در این موزه 3طبقه دیدنی است.