همشهری آنلاین- ابوذر چهل امیرانی: روزگاری که تهران مساحت کمی داشت و بخش اعظم آن در منطقه۱۲ فعلی قرار داشت، خیابان و بازاری در حوالی خیابان ۱۵خرداد فعلی شکل گرفت که به «بین‌الحرمین» مشهور شد. علت نامگذاری این بازار، قرارگیری آن بین ۲مسجد مهم پایتخت، یعنی مساجد جامع تهران و امام خمینی(ره) بود.
«سعید حبیبی» ۷۰ساله که سال‌هاست در بازار بین‌الحرمین مغازه دارد، می‌گوید: «این بازار از چهارراه مسجد جامع تهران شروع و به مسجد امام خمینی(ره) ختم می‌شود که در قدیم به آن مسجد شاه می‌گفتند. در حقیقت این بازار بین این مسجدها قرار دارد و به همین خاطر، اینجا بین کاسب‌ها و قدیمی‌ها به بین‌الحرمین معروف شد.»
او با بیان اینکه مساجد امام(ره) و جامع تهران، از مساجد مهم بازار تهران و حتی پایتخت هستند، ادامه می‌دهد: «این بازار اگرچه مثل بین‌الحرمین کربلا صفا ندارد و دل‌ها را کربلایی نمی‌کند، اما به‌خاطر مسجدهای جامع و امام(ره)، فضای معنوی پیدا کرده و همه‌روزه افراد زیادی برای نمازخواندن یا خرید و دیدن آثار تاریخی به اینجا می‌آیند. تنها شباهت اینجا و بین‌الحرمین، تبدیل خانه‌ها به خیابان و بازار است. خانه‌های قدیمی این محدوده در طول تاریخ به مغازه، پاساژ و تیمچه تبدیل شدند و این بازار شکل گرفت. خیابان بین‌الحرمین در کربلا هم، پس از خرید خانه‌ها و با هدف توسعه اطراف حرم‌های امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) ، به معبر تبدیل شد.»
خانه‌هایی که مغازه شد
«مصطفی محتشمی» که از قدیم در بازار بین‌الحرمین کاسبی می‌کند، به نام دیگر این بازار اشاره و عنوان می‌کند: «همین‌جا به‌دنیا آمده‌ام و موقعی که ۲۵سال داشتم، خانه‌مان را فروختیم و خریدار هم آنجا را به مغازه تبدیل کرد.»
او با بیان اینکه بازار بین‌الحرمین در جوانی‌اش به بازار حلبی‌سازها معروف بود، می‌گوید: «کاسب‌ها در مغازه‌های این بازار ظروف حلبی درست می‌کردند. مثل بازار مسگرها، صبح تا شب صدای چکش در این بازار بلند بود و حلبی‌سازها مشغول کار بودند. بعدها این بازار به راسته لوازم‌التحریر تبدیل شد و حلبی‌سازها از اینجا رفتند. البته بازار لوازم‌التحریر فروش‌ها خیلی رونق پیدا نکرد و بیشتر کاسب‌ها به حرفه خرید و فروش پوشاک مشغول شدند.»
محتشمی با اشاره به مغازه‌های بازار بین‌الحرمین می‌گوید: «روزگاری همه این مغازه‌ها، خانه ویلایی مردم بود. بیشتر خانه‌ها هم مغازه کوچکی داشتند که اغلب، صاحب خانه در آن مشغول کاسبی بود. مشاغل مختلفی هم داشتند و مثل حالا راسته پوشاک نبود. یکی بقالی داشت و دیگری قصابی، نانوایی یا عطاری. اهالی هر چیزی لازم داشتند، از همین مغازه‌ها می‌خریدند و عصرها، زن‌ها زنبیل به‌دست از این دکان به آن دکان می‌رفتند و در چند دقیقه، همه مایحتاج شام و خانه را تهیه می‌کردند.»
همسایه خوب ما
بیشتر کسبه و قدیمی‌های بازار بین‌الحرمین در بین صحبت‌های خود به یکی از همسایه‌های قدیمی خود اشاره می‌کنند که باعث افتخارشان شده است. «ملکعلی سلیمی» می‌گوید: «حاج حسین‌آقا ملک در این بازار خانه داشت؛ البته خانه پدری‌اش بود که در آن به‌دنیا آمده بود. از ثروتمندان روزگار بود که خانه پدری‌اش را به موزه و کتابخانه تبدیل و بعدها وقف آستان قدس رضوی کرد. ایام محرم در همین خانه مراسم عزا برپا می‌کرد و خیلی‌ها در روضه‌های خانه ملک شرکت می‌کردند. در این خانه به روی همه، به‌خصوص نیازمندان باز بود و هر قشری می‌توانست در برنامه‌ها شرکت کند.»
چه کسی اسم اینجا را بین‌الحرمین گذاشت؟
فضای معنوی بازار بین‌الحرمین، فقط به مساجد امام(ره) و جامع محدود نمی‌شود. در راسته این بازار، مسجدی با نام «بین‌الحرمین» و حسینیه‌ای با نام «صدرالعلما» وجود دارد که ساخت این حسینیه در سال۱۳۲۶ با انتخاب نام بین‌الحرمین برای آن ارتباط دارد. فردی به نام «صدرالعلما سجادیان» که همسایه حاج حسین‌آقا ملک بود، خانه‌اش را وقف کرد و حاج عباس معمار (عصار) متولی ساخت این حسینیه شد و با کمک بازاری‌ها آن را ساخت. او کسی بود که این بازار را به بین‌الحرمین نامگذاری کرد و بین مردم جا افتاد.
«نصرالله حدادی» تهران شناس می‌گوید: «نام دیگر اینجا حسینیه خرپاکوب‌ها و حلبی‌سازها بود چون این راسته محل کسب و کار شیروانی‌کوب‌ها، خرپاکوب‌ها و حلبی‌سازها بود و همان‌ها اقدام به ساخت این حسینیه کردند. خرپاکوب‌ها افرادی بودند که تیرک‌های بزرگ برای نگه‌داری سقف‌ها می‌ساختند. آنها درخت‌هایی را که مثل صنوبر و تبریزی، دارای تنه عمود بودند به اینجا می‌آوردند و به تیرهای بالابلند تبدیل می‌کردند تا سقف را نگه دارد. این شغل زمانی رایج شد که ناصرالدین شاه به فرنگ رفت و با سقف‌های شیروانی آشنا شد. پس از این سفر، این فن معماری در کاخ‌ها و کوشک‌ها زیاد و راسته بازار بین‌الحرمین به محل کسب و کار شیروانی کوب‌ها و خرپاکوب‌ها تبدیل شد.»
حسینیه صدرالعلما حدود ۴۰سال به حسینیه خرپاکوب معروف بود تا اینکه به حسینیه صدرالعلما نامیده شد. یکی از برنامه‌های ویژه این حسینیه که قدمتی نزدیک به یک قرن دارد، میزبانی از روزه‌داران در زمان غروب آفتاب است تا به کسبه، مشتری‌ها و باربرهایی که به هر دلیلی تا زمان افطار در بازار مانده‌اند، غذای گرم داده شود. مسجد بین‌الحرمین نیز، نگین دیگر این بازار است که با وجود وسعت کم، همه‌روزه پذیرای کسبه و خریداران برای اقامه نماز است.
تلاش کسبه برای حفظ سقاخانه
در بازار بین‌الحرمین، سقاخانه‌ای قدیمی هم وجود دارد که افراد زیادی برای روشن کردن شمع و نذر و نیاز به آن مراجعه می‌کنند. به سقاخانه بین‌الحرمین معروف است و گفته می‌شود بانی آن مرحوم حاج حسین‌آقا ملک بوده و دخترش حفاظت از آن را بر عهده داشته است. از مشهورترین سقاخانه‌های بازار بزرگ تهران است که روبه‌روی پاساژ مهتاج و جنب بازار کویتی‌ها قرار دارد و به صورت دکانی در ۲طبقه ساخته شده است. اتاقک طبقه بالای این سقاخانه تا چندسال پیش محل اقامت پیرمردی بود که حفاظت از سقاخانه را بر عهده داشت. البته در نگه‌داری و رسیدگی به این سقاخانه، کسبه محل تلاش زیادی کرده و ضمن آینه‌کاری سقف و کاشیکاری دیوارها، آبسردکن در آن نصب کرده‌اند.