همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: سال‌هاست که دوره آسیاب‌ها به سر آمده و حالا دیگر مشقت آسیاب کردن گندم برای پخت نان، جای خود را به ایستادن در صف نانوایی داده است. اما روزگاری در شهرها و روستاها و نیز در همین پایتخت خودمان، گردانه آسیاب‌ها حکم چرخ‌دنده‌های اقتصاد را داشتند.
اگر گردانه آسیاب از حرکت می‌ایستاد، دیگر آردی برای پخت نان وجود نداشت. برای همین است که می‌گویند آسیاب‌ها عمری به درازای نخستین روستاها و شکل‌گیری اولین جوامع بشری دارند. آسیاب‌ها از هزاران سال پیش تا همین چند دهه گذشته، نقطه کانونی روستاها بودند.
از زمانی که کشاورزی انسان‌ها را یکجانشین کرد و نان به غذای اصلی آنها تبدیل شد، آسیاب‌ها هم حسابی فعال بودند؛ کشاورزان گندم می‌کاشتند و آسیاب‌ها هم گندم را برای پخت نان آرد می‌کردند.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
آسیابی که وقف فقرا شد
اگرچه دوران طلایی آسیاب‌های تهران هم با ساخت کارخانجات تولید آرد به سر آمد و گردانه آسیاب‌ها یک به یک از حرکت ایستادند، اما هنوز هم بقایای مهمترین آسیاب‌ها تهران را می‌شود در گوشه و کنار شهر پیدا کرد.
آسیاب کهک در حوالی محله مرزداران، از همان آسیاب‌های خاطره‌انگیز است که توسط یکی از بانوان نیکوکار وقف فقرا شده بود. بازدید از بقایای این آسیاب خاطره‌انگیز که هنوز هم موسفیدان محله مرزداران و محله‌های اطراف روزگار رونق آن را به خاطر دارند، کار سختی نیست.
اگر از بزرگراه یادگار امام (ره) مسیر محله مرزداران را در پیش بگیرید، بقایای تنوره این آسیاب را که مثل برجکی خشت و گلی در میان درختان جا خوش کرده است خواهید دید.
اکنون آخرین بقایای آسیاب کهک در خیابان شقایق و در محاصره آپارتمان‌های بلندمرتبه اطرافش قرارگرفته و هیچ نشانی از دوران طلایی خود ندارد. با وجود این، قصه ساخت و رونق این آسیاب که روزگاری عصای دست نیکوکاران برای تهیه نان سفره نیازمندان بود، شنیدنی است.
«علیرضا زمانی» تهران‌شناس دراین‌باره می‌گوید: «داستان آسیاب کهک با نام بانویی نیکوکار گره خورده است. در سند وقفی این آسیاب نام «مهرنوش خانم» خواهر لطفعلی‌خان فراش‌باشی به عنوان واقف آسیاب قید شده است.
مهرنوش خانم آسیاب کهک را کمتر از دو قرن پیش، یعنی حوالی سال ۱۲۶۰ هجری قمری برای کمک به تامین معیشت فقرا (سادات و غیرسادات) و برگزاری مراسم تعزیه سیدالشهدا (ع) وقف کرد.»
وقتی قلب آسیاب کهک از تپش ایستاد
آسیاب کهک، از آسیاب‌های آبی بود. اگرچه گفته می‌شود قدمت آن به دوران زندیه می‌رسد اما سند وقفی باقی‌مانده از این آسیاب دست کم قدمت حدود ۲۰۰ ساله این آسیاب را تایید می‌کند.
این آسیاب قدیمی تا دهه ۴۰ شمسی هم فعالیت می‌کرد و کشاورزان آبادی‌های اطراف، برای آرد کردن گندم سراغ این آسیاب می‌رفتند. زمانی می‌گوید: «آسیاب‌های تهران به دلیل ساخت و توسعه کارخانجات آرد در نقاط مختلف شهر از حرکت ایستادند. اما تعطیلی آسیاب کهک در دهه ۴۰ دلیل دیگری هم داشت.
فعالیت آسیاب آبی کهک به جریان آب قنات‌های طرشت و پونک وابسته بود. آب این دو قنات که به حوضچه آسیاب می‌رسد و پره‌های آسیاب را به چرخش در می‌آورد. اما به دلیل گسترش شهر و توسعه ساخت و سازها در محدوده شهرک غرب، آب قنات جاری در نزدیکی آسیاب به شهرک‌های تازه‌ساز اطرافش منتقل شد و در نتیجه عمر آسیاب کهک هم به پایان رسید.»
اگرچه بیش از ۶ دهه از توقف فعالیت این آسیاب می‌گذرد، اما ساکنان قدیمی محدوده مرزدان هنوز طعم نان «گرده» را به خاطر دارند؛ نانی که با آرد این آسیاب پخته می‌شد و به دست مردم می‌رسید.