همشهری آنلاین - پریسا نوری: خیابان «حقوقی» که در منطقه۷ تهران و محله خواجه نصیر قرار دارد، روزگاری محل زندگی رجال و سیاستمدارانی چون «حسنعلی منصور» نخست وزیر، «احمدحسین عدل» وزیر کشاورزی، «غلامرضا فولادوند» نماینده مجلس شورای ملی، «حسین فاطمی» وزیر امور خارجه دولت مصدق، «مستوفی الممالک» نخست‌وزیر ایران در دوره قاجار و پهلوی، «شهریار عدل» باستان‌شناس شهیر و برادرش «کامران عدل» بنیانگذار عکاسی نوین بوده است. در این گزارش با کمک اهالی قدیمی محله و با استناد به شواهد تاریخی وجه تسمیه و هویت تاریخی این خیابان را مرور کرده‌ایم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
نام «حقوقی» از کجا آمده؟
نشانی‌اش سر راست است. پیچ‌شمیران، خیابان دکتر شریعتی، خیابان حقوقی. خیابانی که در ابتدای خیابان دکتر شریعتی قرار گرفته و امتدادش به پل چوبی می‌رسد. اهالی می‌گویند زمانی این خیابان پر از باغ و درختان میوه بوده. هیچ فردی به درستی نمی‌داند چرا نام این خیابان حقوقی است. برخی می‌گویند حقوقی نام یکی از رجال دولتی دوره پهلوی و از صاحب منصبان قضایی بوده ولی برخی دیگر معتقدند نام خیابان قبلا فاطمی بوده و شخصی به نام حقوقی که از ملاک و درشکه‌داران قدیم بوده نام حقوقی را برای این خیابان انتخاب کرده است.
خانه حسنعلی منصور اینجاست؟
چندین خیابان فرعی و کوچه به خیابان حقوقی منتهی می‌شود که در برخی از آنها هنوز آثاری از خانه‌های قدیمی است. در یکی از این فرعی‌ها روزگاری «حسنعلی منصور» وزیر و نخست وزیر عصر پهلوی و نوه دختری ظهیرالملک (حکمران و دولتمرد دوره پهلوی و قاجار) سکونت داشته است. منصور سال ۱۳۲۴ به استخدام وزارت امور خارجه درآمده و به پشتوانه خانوادگی مدارج ترقی را به سرعت طی کرده، او پس از یک ازدواج ناموفق، با فریده امامی نوه دختری وثوق‌الدوله ازدواج و با خانواده‌های متنفذ وثوق، قوام و امینی هم نسبت خانوادگی پیدا کرد. منصور برخلاف آوازه خانوادگی و نفوذ زیادش در دربار، بخت و اقبال بلندی نداشت و در بهمن ماه ۱۳۴۳ مقابل مجلس شورای ملی ترور شد و چند روز بعد در گذشت.
منزل زیبای دکتر فاطمی
طبق شواهد دکتر «حسین فاطمی» سیاستمدار و وزیر امور خارجه دولت مصدق و مدیر روزنامه باختر امروز، در خانه‌ای زیبا و بزرگ در نبش کوچه قریب (فرزانگان فعلی) زندگی می‌کرده است. این خانه بعدها توسط تعاونی مسکن بیمارستان شفا یحیاییان خریداری و تخریب شد و در حال حاضر هیچ نشانه‌ای از آن بنای زیبا و چشم‌نواز در خیابان حقوقی دیده نمی‌شود.
مستوفی، نخست‌وزیر قاجار و پهلوی
به گفته ساکنان قدیمی خیابان و طبق شواهد این خیابان زمانی محل زندگی خاندان مستوفی‌الممالک بوده و به همین دلیل نام یکی از فرعی‌های خیابان حقوقی «مستوفی» است. «میرزا حسین مستوفی‌الممالک» ۵ دوره نخست وزیر ایران بوده است. او که هم در عصر قجرها و هم در دوره پهلوی به نخست وزیری رسید، بسیار میان سیاستمداران محترم بود و سخن او همواره به عنوان ریش سفید مورد تایید دیگران بود. خاندان مستوفی بیش از یک قرن مقام و لقب مستوفی الممالک (وزیر دارایی) را داشتند. حسین مستوفی خانواده بزرگی شامل چندین همسر و فرزند و املاک بسیاری در تهران داشت که یکی از آنها خانه باغی در خیابان حقوقی و کوچه مستوفی بود. قدیمی‌ها می‌گویند شاهد تخریب باغی در این کوچه بوده‌اند که به احتمال زیاد باغ خاندان مستوفی الممالک بوده است اما معلوم نیست کدام یک از اعضای این خانواده بزرگ در آن زندگی می‌کرده‌اند.
بنیانگذار کشاورزی نوین در ایران
«احمدحسین عدل» از بنیان‌گذاران کشاورزی جدید ایران است. او ۳ بار در کابینه‌های قوام السلطنه و ۲ بار در کابینه حکیم الملک و سپهبد زاهدی به مقام وزارت کشاورزی منصوب شد. خانه و باغ او در ابتدای خیابان حقوقی قرار داشت. ملک او از شاهکارهای معماری استاد فروغی بود که بعدها تخریب و یک ساختمان بلند به جای آن ساخته شد.
خانه شهریار، مرد پرنفوذ یونسکو
تا چند سال پیش محل زندگی «شهریار عدل» یکی از فرزندان احمدحسین عدل و از بزرگان باستان شناسی و میراث فرهنگی دنیا در این خیابان و درست در کنار خانه باغ پدری بوده است. هنوز نام «شهریار عدل» روی زنگ سفید و قدیمی خانه باقی است، شهریار عدل با هزینه شخصی خود برای ثبت جهانی تخت جمشید، چغازنبیل و میدان نقش جهان اصفهان تلاش کرد و موفق شد.
او در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی با هزینه شخصی خود به دنبال میراث به تاراج رفته ایران رفت و برخی را با ارایه سند و مدارک کافی و با کمک سازمان میراث فرهنگی برگرداند. شهریار، معاونت امور بین‌الملل موسسه فرهنگی ایکوموس در ایران را برعهده داشت و در مرکز یونسکو در پاریس دارای نفوذ زیادی بود.
او در تهیه پرونده و ثبت جهانی آثار تاریخی در فهرست یونسکو نیز نقش موثری ایفا می‌کرد. گفته شده این خانه دو طبقه که طبقه همکفِ آن، محل کار و زندگی و مطالعه و بررسی‌های شهریار بود و طبقه بالا متعلق به خاندانش به موزه تبدیل می‌شود.
کامران، بنیانگذار عکاسی مدرن
کمی پایین‌تر از خانه شهریار، محل زندگی برادرش «کامران عدل» عکاس و بنیانگذار عکاسی مدرن ایران است. اهالی کوچه در دهه ۶۰ این خانه را به عنوان کارگاه عکاسی کامران می‌شناختند و می‌گویند ویترین شیشه‌ای در ورودی خانه نصب کرده و آثاری از خود را در آن به نمایش گذاشته بود.
حاصل سال‌ها عکاسی او کتاب‌های «آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند»، «اجرای نقش در کاشی‌کاری ایران»، «بازارهای ایرانی»، «خط بنایی»، «سفارت ایتالیا در تهران»، «گذری ارابه چهارمحال‌وبختیاری»، و «یاد باد، آن روزگاران یاد باد (معماری شیراز)» و ده‌ها مجموعه عکاسی نفیس از سراسر نقاط دنیاست.
موزه خوشنویسی در خانه نماینده مجلس
یکی از فرعی‌های ابتدای خیابان حقوقی، «فولادوند» نام دارد. دلیل این نامگذاری سکونت «غلامرضا فولادوند» نماینده مجلس شورای ملی در کوچه رو به‌رویی است. خانه فولادوند با معماری زیبا از بناها ارزشمند تاریخی تهران است که سال‌ها به عنوان لوکیشن فیلم‌های سینمایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این خانه بعد از مرمت توسط سازمان زیباسازی شهرداری تهران به موزه خوشنویسی تبدیل شد.