همشهری آنلاین- سمیرا باباجانپور: سخاوت کوهستان‌های تهران از شمال شرق تا شمال غرب در فصل بهار به اوج می‌رسد. قدم‌به‌قدم گل و سبزه و گیاهانی است که در تاریخ غذایی و دارویی پایتخت‌نشینان به نیکی جا خوش کرده‌اند. کوهستان‌های تهران به‌خصوص از محدوده شمال شرق تا شمال غرب جزء کوهستان‌های روستاهایی قرار می‌گیرند که در گذشته به محدوده روستایی رودبار قصران معروف بودند. عطر سبزی‌های کوهی شمیران، لواسان و کوه‌های فرحزاد در کنار پوشش گیاهی منحصربه‌فرد کوه‌های بخش کن نشان از گنجینه طبیعی غنی دارد که گذشتگان قدر آن را به‌خوبی می‌دانستند.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
چینش بی‌رویه گیاهان کوهی از کوهستان‌های تهران پوشش گیاهی این محدوده را با چالش روبه‌رو کرده است. زهره علینقی، عضو کارگروه محیط‌زیست محله کن، می‌گوید: «سبزی‌چینی در این محله با آمدن فصل بهار آغاز می‌شد و زنان و مردان در کوه و صحرا سبزی‌های خوراکی و دارویی را با دقت و حوصله خاصی می‌چیدند. از آنجایی که اکثر اهالی روستا کشاورز بودند در نتیجه قدر گیاه را می‌دانستند و صدمه‌ای به ریشه و بذر آن وارد نمی‌شد. متأسفانه چند سالی است که به‌واسطه بازار خوب گیاهان دارویی و خوراکی، دست‌درازی سودجویان به کوهستان‌های تهران افزایش پیدا کرده است. این افراد عموماً کارگرهای مهاجری هستند که دانش خاصی در باره چینش گیاهان ندارند. همین موضوع باعث شده تا بخش وسیعی از پوشش گیاهی کوهستان‌های تهران با چالش جدی روبه‌رو شود.»
کوهستان‌های پرطرفدار
رئیس بانک ژن منابع طبیعی ایران در موزه گیاه‌شناسی غرب تهران پوشش گیاهی کوهستان‌های پایتخت را پوشش گیاهی منحصربه‌فردی معرفی می‌کند و می‌گوید: «از نظر پوشش گیاهی ایران چند ناحیه جغرافیایی دارد که یکی از آن‌ها پوشش گیاهی ایرانی -تورانی است. این پوشش که عمده مناطق کشورمان را در برمی‌گیرد برحسب ارتفاع به ۲ بخش کوهستانی و دشتی تقسیم می‌شود. از نظر علمی پوشش گیاهی البرز مرکزی که کوه‌های غرب و شمال تهران و به‌طورکلی محدوده رودبار قصران را هم شامل می‌شود، جزء تقسیمات جغرافیایی ایرانی- تورانی است.»
محمد محمودی، با تأکید بر اینکه این پوشش گیاهی فوق‌العاده قوی و غنی است. در باره اهمیت این پوشش گیاهی می‌گوید: «گیاهان پیازدار این بخش بسیار پرطرفدار است. از طرفی در ارتفاعات تهران گیاهان منحصربه‌فردی وجود دارد که برای اکوسیستم کشور بسیار باارزشند. بعضی این گیاهان تنها منحصر همین محدوده هستند.»
رئیس بانک ژن منابع طبیعی ایران از برداشت بی‌رویه گیاهان خوراکی و دارویی این محدوده گلایه می‌کند و می‌گوید: «متأسفانه برداشت بی‌رویه توان بازیابی بسیاری از گیاهان این محدوده را گرفته است. بسیاری از این گیاهان کاربرد خوراکی و دارویی دارند و به‌طور عجیبی در بازار غیررسمی سر از عطاری‌ها درمی‌آورند.»
جای خالی نظارت قانونی
نظارتی بر پوشش گیاهی کوهستان‌های تهران نیست. ۸۰ درصد پوشش گیاهی نقاطی همچون کوه‌های ولنجک، ارتفاعات روستای سولقان و بخش‌هایی که تردد گردشگر در آن زیاد است از دست رفته است و فقط مقدار کمی گیاهان خاردار باقی‌مانده است. به گفته محمودی از آنجایی که گیاهان انحصاری و منحصربه‌فرد در ارتفاعات زیاد رشد پیدا می‌کنند درنتیجه سودجویان به دنبال گیاهان بیشتر و خاص‌تر تا ارتفاع بالاتر هم پیش می‌روند.
گیاهانی که جلوی سیل تهران را می‌گیرند
او درباره اهمیت نگهداری از این پوشش گیاهی می‌گوید: «پوشش گیاهی مناطق کوهستانی تهران جلوی روان آب را می‌گیرند. وقتی پوشش گیاهی باشد آب باران جذب خاک می‌شود و از بروز سیل جلوگیری می‌کنند. تأمین آب‌های زیرزمینی یکی دیگر از مزیت‌های این پوشش گیاهی است. این گیاهان باعث می‌شوند آب باران پشت گیاه جمع شود و فرصت جذب در خاک پیدا کند. متأسفانه مدتی است دسترسی مردم به ارتفاع بالاتر کوه‌ها بیشتر شده است. از آنجایی که گیاهان انحصاری البرز بیشتر در این ارتفاع‌ها هستند بیشتر در معرض نابودی قرار می‌گیرند.»
بذرهای خاص در بانک ژن
محمودی درباره نگهداری این گونه‌های باارزش در بانک ژن می‌گوید: «در بانک ژن منابع طبیعی ایران سعی داریم گیاهانی که به خاطر دخالت‌های انسانی در معرض خطر قرار گرفتند را محافظت کنیم. مسلماً هنوز جای بسیاری از گونه‌های گیاهی در این بانک ژن خالی است و اگر از آن‌ها محافظت نشود به‌کلی از بین خواهند رفت.»
گنجینه انحصاری تهران
۸۰۰۰ گونه گیاه در ایران وجود دارد که کشورمان را به یکی از کشورهای غنی منطقه تبدیل کرده است. از این تعداد ۲۸۰۰ گونه انحصاری ایران است و در هیچ جای دیگر دنیا وجود ندارند. محدوده کوهستانی تهران جزو محدوده غنی و انحصاری است. به‌طور مثال در محدوده ورجین لواسانات تنها ۳۲ گونه انحصاری وجود دارد که به دلیل برداشت غیراستاندارد و بی‌رویه در معرض انقراض هستند. ۷ سال حداقل زمانی است که یک گیاه کوهی می‌تواند دوباره خود را احیا کند. رشد و تکثیر اکثر گیاهان دارویی و خوراکی به‌خصوص پیازیان که انحصاری شمال تهران هستند بسیار کند صورت می‌گیرد.
قدر این موزه را بدانیم
رضا ملانوروزی نخستین موزه گیاه‌های دارویی کشور را در روستای سنگان راه‌اندازی کرده است. علاقه او به گیاهان کوهستان باعث شد برای حفظ و نگهداری آن‌ها چنین ایده‌ای به ذهنش برسد. او می‌گوید: «در این موزه ۴۰ نوع گیاه کوهی پرروش داده و تکثیر می شوند. گردشگران می‌توانند با شکل و مشخصات گیاه آشنا شوند. گیاهانی از جمله والک، پنیرک، اسطوخودوس، رزماری، مرزنجوش، ریواس، چای کوهی و...که عموماً در بهار و تابستان به گل‌دهی می‌رسند را در این موزه می‌توانید ببینید.»
به عقیده ملانوروزی گنجی گران‌بها با آمدن بهار در کوهستان‌های تهران آشکار می‌شود که به‌سادگی به تاراج می‌رود. کیسه به کیسه سبزی‌های کوهی بار وانت‌ها می‌شود و در بازارهای معروف تهران همچون بازار تجریش به فروش می‌رسد. او می‌گوید: «والک کیلویی ۲۰۰ هزار تومان فروخته می‌شود. گیاهی به نام باریجه داریم که قیمتش میلیونی است و مصرف دارویی فوق‌العاده‌ای دارد. این گاه قبل از اینکه به بازار تهران برسد به خارج از کشور قاچاق می‌شود. مسلماً با چنین سوددهی برخی نمی‌توانند از برداشت رایگان و بی حد و اندازه گیاهان کوهی چشم‌پوشی کنند.»
عکس ها :علیرضا طهماسبی