همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: مقصد یازدهمین تور تهرانگردی مرکز تهران‌شناسی همشهری قنات‌ها و آب‌انبارهای قدیمی و نام‌آشنای پایتخت است که هنوز هم زیر خیابان‌ها و کوچه پسکوچه‌های این شهر نفس می‌کشند. در این تور دکتر منا مسعودی آشتیانی، مسئول کمیته آب و گردشگری کمیسیون گردشگری اتاق بزرگانی، دکتر حسن لی، کارشناس منابع آب و نصرالله حدادی، تهران‌شناس ما را همراهی می‌کنند.
قصه های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
تنبوشه‌های سفالی در پشت شیشه
خانه‌ای زیبا و تاریخی از دوران قاجار در انتهای کوچه اتحادیه در خیابان لاله‌زار قرار دارد که بیشتر به نام عمارت امین‌السلطان، لوکیشن فیلم قدیمی «دایی‌جان ناپلئون» شناخته می‌شود. نحوه ساخت و شکل آب‌انبار قدیمی این خانه در نوع خود منحصر به فرد است. در پس ویرانه‌های خانه قدیمی، خانه‌ای زیبا و اصیل پیش‌رویمان قرار می‌گیرد که تاریخ را برای گردشگران تور تداعی می‌کند. زیر پایمان، تنبوشه‌های سفالی قرار دارد که روی آن را با شیشه پوشانده‌اند و هرکدام به سمت و سویی از این خانه قدیمی می‌رود. حدادی، درباره این تنبوشه‌ها تعریف می‌کند: «در قدیم برای انتقال آب از قنات و آب انبار، لوله‌های سفالی با سفال نر و ماده درست می‌کردند. این شبکه به جاهای مختلف این خانه می‌رفت. دقیقاً این تنبوشه‌ها شکل گلدان‌های سفالی است که در دل یکدیگر گذاشته شده‌اند و نمونه نادری در تهران است که در باب‌همایون و همین خانه می‌توان آن را دید.» در گذشته در ورودی همه خانه‌ها بلااستثنا، تنبوشه می‌گذاشتند و برای اینکه آبی که وارد خانه می‌شود بیش از حد نباشد، مجرایی درست می‌کردند و ابتدایش توپی را می‌گذاشتند. از طرفی هرجایی که مظهر قنات بود، رطوبت بسیار زیادی به‌وجود می‌آمد و خانه را از بین می‌برد، اما تنبوشه باعث می‌شدند آب هدایت شود و خرابی به بار نیاورد.
آب انبار قدیم زیر پای گردشگران
هنوز هم فضای سبز محوطه و گل‌های سفید زیبای اطراف حوضچه‌ها با آبی که از قنات لاله‌زار به عمارت امین‌السلطان جریان دارد، آبیاری می‌شود. از داخل محوطه حیاط خانه اتحادیه به اتاقی نسبتا بزرگی با درهای چوبی قدیمی می‌رویم، کف اتاق سرتاسر با شیشه پوشانده شده و زیرپای گردشگران آب‌انبار قدیمی این خانه قرار دارد که با چندین پله به سطح پایین‌تری هدایت می‌شود. حدادی می‌گوید: «این بخش از سازه، محل ذخیره آب بود چون امکان داشت که آب قنات کم یا قطع شود، برای همین آن را در این سازه نگهداری می‌کردند و از همین محل هم به سایر نقاط منزل گردش داشت. همچنین با استفاده از این پله‌ها به عمق حوضچه برای شنا یا تمیزکردن می‌رفتند.» در و دیوار اتاق از بقایای سفالینه‌های تاریخی پر شده است که نشان می‌دهد در گذشته برای جابه‌جایی آب از وسایل سفالی استفاده می‌کردند.
سه راه شترگلویی
دکتر حسن لی، یکی دیگر از کارشناسان آب تهران است که در این تور ما را همراهی می‌کند. او درباره آب‌انبار قدیمی خانه اتحادیه بیشتر توضیح می‌دهد: «اغلب برای انتقال آب قنات از دیواری در حیاط یا زیر خانه از روشی به نام شترگلویی استفاده می‌کردند. در این روش آب از بیرون وارد یک حفره در خانه (که به همین منظور ایجاد کرده بودند) می‌شد و با فشاری که بر اثر چرخش ایجاد می‌کرد، آب را به بخش‌های مختلف خانه با فشار هل می‌داد. در تهران هم در نزدیک کوچه مروی سه‌راهی به نام سه‌راه شترگلویی از قدیم وجود دارد.» به‌گفته لی، قنات و آب‌انبار نشانه زندگی جمعی تهرانی‌ها است. هر سازه‌ای را که بخواهیم ایجاد کنیم حتماً برای طبیعت مشکلاتی را ایجاد می‌کند اما یک نکته عجیبی که در مورد قنات وجود دارد این است که با وجود کم‌فشار و پرفشارشدن آب قنات‌ها در فصول مختلف، این سازه هیچ‌گونه صدمه و خرابی به‌دنبال ندارد.
یک محله و چند قنات
مقصد بعدی، خانه‌ای مرمت‌شده در دل محله عودلاجان است؛ خانه‌ای به نام «اردیبهشت» که زیبایی و اصیل‌بودنش با خانه‌های کوچه اطرافش فرسنگ‌ها فاصله دارد؛ خیابان پامنار، کوچه خلیلی مفرد، کوچه آقاموسی، انتهای بن‌بست، خانه اردیبهشت. گردشگران از دالان ورودی خانه که می‌گذرند در ابتدای ورود، قسمت شاه‌نشین چشمشان را نوازش می‌دهد. شیشه‌های قهوه‌ای‌رنگ منقش به گل‌های زیبا در کنار پنجره‌های زیبا، حوض آبی کوچک وسط حیاط خانه در کنار شمعدان‌های آویزان از گوشه و کنار حیاط جلوه‌ای متفاوت به خانه داده است. حدادی تعریف می‌کند: «عودلاجان یکی از محله‌های قدیمی تهران است که آب بسیاری داشت برای همین این محله به این نام معروف شد. قنات حاج‌علیرضا از همین محله عبور می‌کرد و از کنار مسجد سپهسالار به سمت پایین شهر می‌رفت. البته زیر این محدوده قنات‌های دیگری مانند ناصریه هم می‌گذرد که قبلاً قنات دیده می‌شد ولی در پروژه بازسازی بازار محله روی آن پوشانده شد.
یادگار زندیه میان زباله
بهروز مرباغی، کارشناس و معمار خانه قدیمی اردیبهشت با اشاره به ادله و اسناد مکشوفه در خانه تأکید می‌کند که قدمت خانه اردیبهشت عودلاجان به دوره زندیه برمی‌گردد. برای اثبات این سخن هم به آب‌انبار کشف‌شده در زیرزمین خانه و معماری منحصربه‌فرد آن اشاره می‌کند: «این خانه قدیمی در میان انبوهی از زباله و نخاله‌های ساختمانی مدفون شده بود و کسی از وجود این حمام و آب انبار در خانه خبر نداشت و ما هم در جریان خاکبرداری‌هایی که برای مرمت انجام می‌دادیم، این مجموعه را کشف کردیم. با مرمت این خانه قدیمی هر لحظه که کاری انجام می‌شد گوشه‌ای از معماری زیبای سازه‌های قدیمی پایتخت در آن نمایان می‌شد. » به‌گفته این کارشناس، لوله‌های مربوط به ابطال قنات در این خانه سه شاخه می‌شد؛ یکی قسمت پایین خانه، دومی به حوضچه و سومی به آب‌انبار می‌رفت تا آب قنات در آن حفظ شود.
خانه‌های خوشه‌ای در قلب تهران
آنطور که مرباغی، درباره آب‌انبار قدیمی تعریف می‌کند آب انبار این خانه قدیمی از قنات حاج علیرضا، آب می‌گرفته و از زیر دالان خانه عبور می‌کرده است. او می‌گوید: «آب انبار این خانه از نظر سازه‌های آبی یکی از کمیاب‌ترین مکان‌هایی است که به خزینه حمام وصل است. قدمت این آب‌انبار مربوط به دوره زندیه است ولی از زیر خاک و کاشی‌هایی که از زیرزمین پیدا کردیم و در مرحله بعد روی دیوار بازسازی کردیم، شبیه کاشی‌های دوره صفویه است و احتمالاً در دوره صفویه افرادی در این محل سکونت داشتند. همچنین یک مسیر هدایت آب در این خانه پیدا و آن تنبوشه را در دیوار حفظ کردیم. حداقل می‌دانیم که ۱۰۱۲ متر طول آن است، اما کجا می‌رود را نمی‌دانیم؟ اما مطمئن هستیم در دوره‌های مختلف، روش‌های رسیدن آب به خانه‌ها و آب‌انبارها در اینجا متفاوت بوده است. احتمالا این خانه جزو نمونه‌های خانه‌های خوشه‌ای تهران است که به‌صورت خوشه‌ای ۷۸ خانه به هم وصل می‌شدند، باتوجه به این تنبوشه این گمان قوت می‌گیرد.»