همشهری آنلاین - بهاره خسروی: میراث ناملموس تهران یادگاری است از سبک زندگی و شیوه ارتزاق و گذران حیات انسانی نسل‌های گذشته که برای تهران امروز باقی مانده است. این میراث ارزشمند شامل بخش‌های وسیعی از سنت‌های شفاهی و آداب و رسوم و...است که به عنوان ارثیه‌ای ارزشمند از گزند همه اتفاقات تاریخی و فرهنگی جان سالم به در برده و به عنوان گنجینه هویتی برای ما به یادگار مانده است. در این بخش نگاهی اجمالی به بخشی از این هدایای آباء و اجدادی داریم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
تهران؛ آینه تمام‌نمای فرهنگ ملی
تهران که خرده‌فرهنگ‌های مختلفی را دلش جای داده است به نوعی آینه تمام‌نمای فرهنگ ملی ایران محسوب می‌شود و هر آنچه در شهرها و روستاهای مختلف به‌عنوان میراث ناملموس از آن یاد می‌شود، در این پهنه قابل ردیابی است. دکتر «آتوسا مؤمنی»، سرپرست مرکز میراث ناملموس ایران، در نشست مرکز تهران‌شناسی مؤسسه همشهری، با اشاره به این موضوع گفت: «به دلیل تعدد سکونت اقوام در تهران همه این آداب و رسوم و سنن که پاسخگوی بخشی از نیازهای اهالی پایتخت‌نشین هم هستند در این شهر دیده می‌شود، هرچند که بخش بزرگی از این میراث مهم و ارزشمند هنوز شناخته نشده است.
در تهران چیزی در حدود ۵۰ اثر ناملموس به ثبت رسیده است اما قطعاً تعداد آثار ارزشمند در تهران خیلی بیشتر است. این ماجرا نیازمند تلاش نهادهای مسئول و اثرگذار مانند شهرداری است. با توجه به اینکه شهرداری در حوزه اجتماعی فعالیت‌های گسترده‌ای در محله‌های شهر تهران دارد، می‌تواند از طریق مردم و شورایاری‌ها در ثبت آیین‌های ازیادرفته کمک فراوانی بکند. اینکه سبک زندگی، آداب و رسوم و حتی نحوه معیشت و اقتصاد اهالی آن چگونه بوده است؟ یا با توجه به موقعیت جغرافیایی و بافت فرهنگی هر محله، تمرکز در حوزه مسائل اجتماعی، اخلاقی و تربیتی بر چه موضوعی بوده است.»
آیین‌های مشترک پایتخت و دیگر شهرها
سکونت زندگی اقوام و قومیت‌های مختلف در تهران باعث شده است که بسیاری از آداب و آیین‌ها میان اهالی پایتخت‌نشین وام‌گرفته از سایر شهرها و با آنها یکسان و مشابه باشد. به گفته آتوسا مؤمنی، از سال ۱۳۹۰ با موضوع ثبت آیین‌های ازدواج در تهران قدیم، به مقوله ثبت میراث ناملموس با دقت و حساست بیشتری توجه شده است. او در ادامه به ثبت تعدادی از آثار ناملموس تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: «هنر شیشه‌گری فوتی یکی از هنرهای مهم و مهجورمانده در حوزه میراث ناملموس است که خاستگاه آن شهر تهران محسوب می‌شود. در واقع مهد صنعت شیشه‌گری را باید شهر تهران بدانیم. البته در کنار این هنر، نقاشی روی چرم، نقاشی روی شیشه، تعزیه‌خوانی، سقاداری محله امامزاده یحیی، گویش شمیرانی، گویش کن، پخت غذاهای سنتی روستای کن مانند کوفته و شیره توت از مهم‌ترین آداب و آیین‌های ثبت‌شده در عرصه میراث ناملموس شهر تهران است.»
آیین حراجی حسینیه فشم
یکی از مراسم‌های آیینی و زیبایی که به‌تازگی در میان خانواده میراث ناملموس شهر تهران جای گرفته است آیین حراجی حسینیه فشم است. جای خالی این آیین زیبای ۱۰۰ساله فشمی‌ها در حوزه میراث ناملموس حسابی احساس می‌شد. دکتر مؤمنی درباره این رسم زیبای حسینیه فشم توضیح می‌دهد: «در این مراسم منحصربه‌فرد و دیدنی که با استقبال بی‌نظیر اهالی بومی و غیربومی مواجه می‌شود، اقلام و اجناس مختلفی اعم از پوشاک، لوازم خانگی، جواهر و سکه، تسبیح و انگشتر، حبوبات، حیوانات خانگی اعم از مرغ، خروس، اردک، کبوتر، قناری، مرغ عشق، گاو، گوسفند و... از طرف مردم به حسینیه اهدا شده و در رسم حراجی به بالاترین پیشنهاد فروخته می‌شود.
در بیشتر مواقع، مردم با اعتقاد به متبرک بودن، این اجناس را به چندین برابر قیمت واقعی خود خریداری می‌کنند و مبالغی که از فروش این اجناس به دست می‌آید در مخارج ساخت و نگهداری حسینیه فشم و امور خیریه استفاده می‌شود.»
شهر خلاق صنایع‌دستی
یکی از پتانسیل‌های شهر تهران قرار گرفتن در زمره شهرهای خلاق جهان در حوزه پوشاک و خوراک است. خانم دکتر در نشست میراث ناملموس شهر تهران با اشاره به این موضوع درباره تلاش‌هایی برای ثبت شهر تهران به‌عنوان شهر خلاق می‌گوید: «برای معرفی و هویت‌بخشی به شهرها در یونسکو هر شهری را با توجه به ممتاز شدن میراث ناملموس آن می‌شناسند. برای مثال، رشت شهر خلاق در خوراک است و البته کرمانشاه هم همین ویژگی را با روشی متفاوت دارد. در این میان، شهرهای اصفهان و شیراز جزو شهرهای خلاق صنایع‌دستی هستند. اما همه تلاش ما بردن پایتخت به سمت شهر خلاق شدن است.»
توجه به شبکه‌های تاریخی شهر تهران از مباحث مهمی است که دکتر مؤمنی به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از حوزه‌های مهمی که باید برای هویت‌بخشی پایتخت به آن توجه داشت مطالعه ویژگی‌های تاریخی پایتخت است برای اینکه به این نتیجه برسیم که تهران را در حوزه آثار ناملموس می‌توان به‌عنوان شهر تاریخی ایران شناخت.»
ضرورت راه‌اندازی موزه اقوام برای حفظ هویت بومی
ایران با صبغه غنی فرهنگی و سابقه دو هزار و پانصدساله به‌عنوان یکی از پازل‌های کنوانسیون ۲۰۰۳ در این نقشه جهانی سهم پر رنگ‌تری را می‌تواند ایفا کند. به گفته دکتر رضوان‌فر، اقوام لر، ترک، عرب، بلوچ و... غنی از فرهنگ‌های بکر و نابی هستند که ثبت میراث ناملموس آنها در جامعه جهانی نقش مهمی در شناساندن فرهنگ و هویت ایرانی به جهانیان دارد. او در ادامه پیشنهاد راه‌اندازی موزه اقوام را در یکی بوستان‌های پایتخت می‌دهد.
او در این‌باره اضافه می‌کند: «یکی از نیازهایی که در حوزه حفظ میراث ناملموس اقوام‌های مختلف در کشور به‌ویژه پایتخت احساس می‌شود، راه‌اندازی موزه اقوام در یکی از بوستان‌های تهران است. موزه‌ای که نه فقط روشنفکران، بلکه همه اقشار جامعه بتوانند بازدیدش کنند. در این موزه اقوام می‌توانند با همه تفاوت‌های قومیتی حضور پیدا کنند و به معرفی نوع پوشش، آیین و آداب‌ها، فرهنگ و سبک زندگی‌شان بپردازند. نظیر چنین بوستان‌هایی در اندوزی، چین و چند کشور اروپایی داریم که نمونه خوب و موفق معرفی اقوام برای حفظ میراث ناملموس و انتقال به نسل آینده می‌شود.»