مراسم« سنگ زنون محرم» تا «نان جوز حصارک»

همشهری آنلاین_سمیرا باباجانپور:  .میراث فرهنگی ناملموس با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌ و بخشی از دارایی‌های فرهنگی مردم محسوب می‌شود. معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه ۵، سال گذشته با پیگیری ثبت میراث معنوی و ناملموس محله‌های تاریخی و قدیمی میراث فرهنگی، گام جدیدی در حفظ این آثار برداشته است. «سیدحسین دلبری»، معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهردارمنطقه ۵، دراین باره می‌گوید: «یکی از وظایف اصلی ما در محله‌های تاریخی تهران، حفظ میراث فرهنگی است. دراین میان بخش‌های زیادی از فرهنگ این محله‌ها به شکل ناملموس است مانند اشعار، موسیقی، مهارت خاص، آشپزی، هنر صنایع دستی و جشنواره‌های گوناگون هرکدام شکل‌هایی از فرهنگ به‌شمار می‌روند که قابل ثبت و ضبط هستند، ولی ملموس نبوده و قابلیت ذخیره در محل فیزیکی مانند «موزه» را ندارند. سال گذشته، اداره گردشگری معاونت فرهنگی و اجتماعی، موفق شد تا ۵ اثر معنوی و ناملموس منطقه را که مربوط به محله‌های حصارک و کن بودند، به ثبت برساند و خوشبختانه این فرایند هم چنان ادامه دارد و امیدواریم امسال نیز آثار بیشتری را به ثبت برسانیم.

• ثبت آثار معنوی و رونق گردشگری 

این روزها ثبت و ضبط آثارمعنوی از اهمیت زیادی برخوردار است. متأسفانه هیاهوی زندگی شهری، صنعتی و در کنار آن فن‌آوری موجب شده تا این آثار از یادها برود و نسل جدید آشنایی کمی با آنها داشته باشد. تا به امروز، بیش از هزار و ۴۰۰ مورد میراث ناملموس در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است که این امر رتبه کشورمان را در ثبت این آثار در سازمان جهانی «یونسکو» ارتقا داده است. «فاطمه ولدی»، مدیر گروه گردشگری محله حصارک، دراین باره می‌گوید: «فرهنگ، یک روزه به دست نمی‌آید، در نتیجه باید آن را حفظ کرد. میراث فرهنگی از گذشته به ما رسیده و تنها یک کالا و یا یک رسم و آیین نیست. میراث معنوی بیشتر به‌صورت شفاهی به ما منتقل شده است. خوشبختانه هنوز در محله‌هایی مانند حصارک، کن و «باغ فیض»، پیر مردها و پیرزن‌هایی زندگی می‌کنند که یادگارهای فرهنگی گذشته را به یاد دارند. بسیاری از این میراث ظرفیت جذب گردشگر را دارد و می‌تواند در صنعت گردشگری محلی تأثیرگذار باشد. ثبت، معرفی و ترویج آنها می‌تواند موضوع گردشگری محلی را رونق ببخشد.»

• لهجه کنی: شماره ثبت ۲۱۰۳/گویش کنی برگرفته از زبان تاتی

زمانی که «آقا محمد خان قاجار» «تهران» را پایتخت رسمی «ایران» اعلام کرد، کوشید گویشی که تلفیقی از زبان «ترکی» و گویش «شیرازی» بود در تهران جا بیندازد. تا زمانی که برادرزاده‌اش «فتحعلی شاه»، زمام حکومت را به دست بگیرد، زبان تهرانی‌ها بیشتر همان زبانی بود که اهالی کن و «سولقان» و «شهمیران» از آن استفاده می‌کردند. کم کم این گویش منسوخ و زبان تهرانی جایش را گرفت. ریشه زبان کنی را باید در زبان «تاتی» جست‌وجو کرد. زبان تاتی که از قدیم در ایران وجود داشته از «قزوین» آغاز می‌شود و از «الموت» تا «طالقان» و روستاهای قدیم «کرج» و همچنین روستاهای جاده «چالوس» رواج داشته است. این زبان و گویش در روستاهای کن، سولقان، «کشار»، «رندان»، «امامزاده داود» (ع) و «کیگا» تا «شمرون» و «تجریش» تا «لواسانات» و «اوشان» و «فشم» نیز به‌عنوان لهجه اصلی مردم محسوب می‌شد. تفاوت این گویش‌ها در زیر و زبر بود، اما ریشه یکسانی داشتند. در گویش کنی، بیشتر کلمات شکل و فرم خودش را داشت. برای مثال، کلمه «آغسته» یعنی پر و لبریز. مانند مصرع «دلم آغسته غم می‌شه وقتی دنیی (دلم پر از غم می‌شود وقتی تو نیستی). در گفت‌وگو با پیرمردها و پیرزن‌های محله هنوز هم گویش کنی رایج است.

• نان جوز حصارک: شماره ثبت ۲۱۰۳/شیرینی های منحصر بفرد

در گذشته‌ای نه چندان در، با گذر از کوی و برزن روستاهای منطقه ۵، بوی نان محلی به مشام می‌رسید، زمانی که عطر خوب نان تازه پخته شده از چند فرسخی خانه‌هایشان به مشام می‌رسید، تکنولوژی تنورها را نیز با خود بلعیده‌اند و دیگر در کمتر روستایی زنان به پخت نان‌های محلی و تنوری می‌پردازند. با این وجود، هنوز اهالی حصارک، طعم خوش نان جوز را فراموش نکرده‌اند. قدیمی‌ترهای محله به خوبی روش پخت نان را به یاد می‌آورند. نانی ساده اما خوشمزه و خوش پخت. نان جوز حصارک سال گذشته به ثبت ملی رسد. روش تهیه این نان بسیار ساده است. خمیر نان را با آرد و شیر آماده می‌کردند و پس از اینکه به‌طور کامل‌ورز می‌دادند، پیش از اینکه داخل تنور بگذارند، خمیر را با «پیاز داغ» و «گردو» طعم‌دار می‌کردند. در گذشته، در بیشتر خانه‌های محله حصارک، تنور بود و هر صبح بوی خوش نان تازه به مشام می‌رسید. هنوز هم بعضی از زنان خوش ذوق محله این نان را درفر می‌پزند.  غذاها و شیرینی‌های محلی زیادی قرار است با پیگیری اداره گردشگری منطقه ۵ به ثبت برسند. اهالی این محدوده از غرب تهران به سبب اینکه بیشتر به شغل باغداری و کشاورزی مشغول بودند، غذاها و مواد غذایی خاص و منحصربه‌فرد زیادی داشتند. برای نمونه می‌توان به شیرینی «مغز پفک» اشاره کرد که به مرحله ثبت در میراث فرهنگی نزدیک می‌شود. ترکیبی خلاقانه از «توت خشک» و گردو که برای روزهای سرد زمستان آماده می‌شد.  

• پل تاریخی حاج محمد علی کنی: شماره ثبت ۳۱۹۲۷/پل قجری یادگار گذشتگان

قدمت پل تاریخی کن به دوران قاجار بر می‌گردد و به‌عنوان مسیر ارتباطی اهمیت خاصی بین مردم داشت چون مسافران و زائران زیادی که برای زیارت امامزاده داود(ع) راهی غرب تهران می‌شدند از روستای کن می‌گذشتند. تنها مسیری هم که مردم می‌توانستند از روی رودخانه کن به سوی روستای امامزاده داود(ع) بروند همین پل آجری بود. به گفته اهالی، پل از استحکام خوبی برخوردار بود. چون اگر محکم نبود، نمی‌توانست در برابر آب رودخانه کن دوام بیاورد به‌ویژه در فصل بهار که رودخانه چندین بار طغیان می‌کرد. از اواخر اسفند ماه تا پایان خرداد ماه، آب رودخانه کن بالا می‌آمد و اگر پل استحکام لازم را نداشت تا به امروز دوام نمی‌آورد. ۳ سیل بزرگ نتوانست این پل را از بین ببرد. متأسفانه طی سال‌های اخیر به سبب مرمت غیراصولی، پایه‌های پل سنگین شده و بهار سال گذشته بر اثر طغیان رودخانه، بخشی از پل فروریخت.  پل حاج محمدعلی درست در میان باغ‌ها و بر روی رودخانه بنا شده و شکل و معماری جالبی دارد. ۲ دهانه با شیبی بسیار تند ۲ طرف رودخانه را به هم وصل می‌کند. این پل به همت مردی به نام حاج محمدعلی بنا شده تا روستاییانی که برای فروش بار می‌خواهند به شهر بروند مسیر رودخانه را به آسانی پشت سر بگذارند.  بهار سال ۱۳۹۹، شهرداری منطقه ۵ با کمک سازمان میراث فرهنگی و آثار تاریخی، کار مرمت و بازسازی پل آجری کن را آغاز کرده است.

• آیین «سنگ زنون» در عزاداری محرم:  شماره ثبت ۲۱۰۰/سنگ بر سینه و جان 

محله قدیمی کن که از ۵ بخش «سرآسیاب»، «اسماعیلان»، «بالان»، «میان ده» و «دار قاضی» تشکیل شده است، جلوه‌گاه سنت‌های دیرین محلی واجرای آیین‌های «محرم» است. رسم محرم و عزاداری این محله سال‌هاست که زبان زد خاص و عام است. هر ساله، جماعت زیادی برای دیدن این مراسم راهی کن می‌شوند. هر ۵ محله کن، یک «حسینیه» جداگانه دارد و هرکدام بامنش و رسم و آیین خود، میزبان عزاداران حسینی می‌شوند. طعام سفره «امام حسین» (ع) از ابتدای محرم تا پایان محرم در حسینیه‌ها پهن است و روزانه بیش از هزار تا ۲ هزار نفر مهمان این سفره می‌شوند. در این میان، آیین سنگ زنون در محله کن از جمله آیین‌های عزاداری باسابقه است. قدیمی‌ترها قدمت آن‌را بیش از ۸۰ سال معرفی می‌کنند. سال گذشته، «امین نورقربان»، دبیر گروه فرهنگی کن قدیم، در یک حرکت نمادین پس از سال‌ها این آیین را به کمک اهالی برگزار کرد و خوشبختانه با پیگیری‌های اداره گردشگری شهرداری منطقه به ثبت ملی رسید. در مراسم سنگ زنون، عزاداران به نشانه اندوه با برهم زدن دو چوب یا سنگ و خواندن مرثیه در عزای‌سالار شهیدان، به سوگ می‌نشینند. این مراسم از دیرباز مورد توجه اهالی کن بوده و این آیین، نمادی از سنگ برسر زدن به نشانه عزا است و به قولی، دیگر اهالی محله‌های کن با سنگ زنی به زیارت اهل قبور می‌روند تا یادآور واقعه عاشورا شوند. در ایام گذشته، این مراسم با سنگ‌های یک دست انجام می‌شد و امروزه اهالی کن، به جای سنگ، با کوبیدن ۲ چوب استوانه ای شکل یک‌دست که از پیش درون روغن مخصوص قرار گرفته تا صدایی شبیه به سنگ زدن به خود بگیرد، عزاداری می‌کنند و پس از آن نوحه‌خوانی، سینه زنی و بقیه مراسم تا اذان ظهر ادامه می‌یابد. در این میان، خانم‌ها در حسینیه مشغول عزاداری هستند و تنها برای «شام غریبان» به داخل محله می‌روند. این آیین بیشتر در محله بالون کن رواج داشته و سال گذشته به‌صورت نمادین برگزار شد و دسته سنگ زنی از حسینیه محله سرآسیاب به سوی محله اسماعیلان و بالان حرکت کردند و در قالب هیئت سنگ زنی به میان ده و پس از آن در حسینیه «نور» محله در قاضی، مصیبت اهل‌بیت را به سوگ نشستند. امسال نیز قرار بود دوباره دسته سنگ زنون در محله حرکت کند که متأسفانه به سبب شیوع ویروس «کرونا» امکان پذیر نیست.

• مهارت خرمالو چینی: شماره ثبت ۲۰۹۹/لذت چیدن خرمالوی خوش رنگ و لعاب

محله کن علاوه بر تاریخ کهنش به میوه‌هایش نیز معروف است. فصل پاییز که فصل میوه خرمالو است، اگر گذرتان به میوه‌فروشی‌های سطح شهر افتاده باشد، بی‌شک کاغذ سفیدی را که بر روی آن نوشته «خرمالوی کن» دیده‌اید. هر چند در کنی بودن این خرمالوها می‌توان‌ تردید کرد، اما به آسانی می‌توان فهمید که خرمالوی کن تا چه اندازه میان مردم جا افتاده و آن را به‌عنوان میوه‌ای با کیفیت پذیرفته‌اند. برای همین، بی اغراق باید پذیرفت خرمالوی پاییزه کن دست کمی از توت بهاره‌اش ندارد. همین شهرت موجب شده است تا اندک باغ‌دارانی که با توسعه شهر خیری از باغداری ندیده‌اند، هنوز تعصب‌شان را نسبت به نگهداری از درخت این میوه شیرین حفظ کنند. هر سال با آغاز ماه آبان، فصل چیدن خرمالو آغاز می‌شود و تا پایان آذرماه ادامه دارد. مهارت در چیدن میوه خرمالو بسیار اهمیت دارد. این میوه به سبب ظرافت اگر در حین چیدن صدمه ببیند، نمی‌تواند به خوبی در بازار عرضه شود. باغداران با سطل‌های آهنی از نردبان بالا می‌روند و پس از اینکه سطل‌ها را ازخرمالوی خوش‌رنگ پر می‌کنند، سطل را با طناب به سمت پایین می‌فرستند. فصل پاییز، باغ‌های محله کن دیدنی است. روی هر درختی یک باغدار نشسته و با دقت میوه‌های خرمالو را می‌چیند. متأسفانه این سال‌ها بیشتر کارگران اتباع خارجی این کار را انجام می‌دهند و این مهارت در بین فرزندان باغداران روبه فراموشی است.