همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: در این تور نصرالله حدادی، تهران‌شناس ما را همراهی کرد. «بقعه پیرعطا» نخستین مقصد تور تهرانگردی تکایا و حسینیه‌های قدیمی مرکز تهران شناسی همشهری در محله پامنار است. خیابان صادقی را با راسته برشکاری فلز، پشت‌سر می‌گذاریم و وارد کوچه نیک ضمیر می‌شویم. کلون درِ سبز رنگ را می‌زنیم و متولی بقعه در را باز می‌کند؛ اینجا بقعه قدیمی محله عودلاجان مقبره (پیرعطا) یکی از نوادگان موسی بن جعفر(ع) است.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا بخوانید
خانه امید محرومان
رحیم طوبایی که ۶۵سال دارد و برای احیای بقعه پیر عطا، هنر و مهارت‌هایی مانند گره‌چینی و مرمت بنای قدیمی را یاد گرفته روایت می‌کند: «و هر شب جمعه چراغ اینجا روشن است و نذوراتی طبخ و میان نیازمندان محل توزیع می‌شود. قدیم‌تر که ساختمان‌های بلند نبود، گنبد پیرعطا در همه محله دیده می‌شد و اغلب کاسب‌ها و اهالی صبح به صبح که بلند می‌شدند از همان جا به گنبد پیرعطا سلام می‌کردند. این تکیه برخلاف فضای کوچکش، پذیرای غریبه‌ها و آشنای زیادی است که در مناسبت‌های متعدد به سراغ این پیر می‌آیند. در ایام محرم و شهادت حضرت فاطمه(س) به‌ویژه روزهای عاشورا و تاسوعا مراسم عزاداران حسینی پرشوری در اینجا برپا می‌شود.»
سنگ قبر تاریخی در حیاط بقعه
پیرعطا، زین‌العطا و عین‌العطا از القاب ایشان است. طوبایی درباره تاریخچه این بقعه تعریف می‌کند: «پیرعطا شجره نامه ندارد؛ ولی سنگ قبری در حیاط وجود دارد که نشان می‌دهد ۲۵۰سال قبل فردی وصیت کرده در کنار پیرعطا دفن شود. اهالی براساس اسناد و صحبت‌هایی که سینه به سینه نقل شده، قدمت این مکان را بیش از ۴۰۰سال می‌دانند و اعتقاد دارند مربوط به دوره صفویه است، اما میراث فرهنگی، دوره قاجار را برای قدمت این بنا تخمین زده است. آن طور که پدرم و پدربزرگم یا قدیمی‌ها می‌گفتند جد ایشان به امام موسی‌بن جعفر(ع) برمی‌گردد. به‌همین‌خاطر درخواست کردیم تا از طریق دفتر حاج آقا مرعشی شجره‌نامه ایشان به دست آید.»
تکیه نویسنده معروف دوره
پایین‌دست چهارراه سیروس، روبه‌روی کوچه تکیه قدیمی سادات‌اخوی، تکیه قدیمی به نام «رضا قلی‌خان» قرار دارد که در گذشته اغلب در فضای میدانگاهی محوطه روبه‌روی تکیه، تعزیه اجرا می‌شد. این مسجد و تکیه تاکنون چندبار مورد مرمت قرار گرفته است. برنامه‌های تکیه رضا قلی‌خان درماه محرم و صفر با تکیه قدیمی سادات اخوی، همپوشانی دارد. حدادی درباره این تکیه می‌گوید: «رضا قلی‌خان هدایت، معروف به لله‌باشی، از نویسندگان مشهور دوره ناصری است و فرزندان و نوادگان او، چون فجرالدوله و فجرالسلطنه و خاندان هدایت، سال‌ها در دوره قاجار و پهلوی اول پست‌های مختلفی داشتند.»
مهم‌ترین تکیه در دوره قاجار
در دوره قاجاریه، تکیه رضاقلی از تکایا و مراکز مهم عمومی بود که در محله (خرده محله) سادات قرار داشت. از نقش و نگارهای روی کتیبه تکیه پیداست که قدمتی همپای خودش دارد. در گذشته این تکیه در معبر اصلی قرار گرفته بود که پس از اتمام دهه محرم تا سال دیگر تکیه برچیده می‌شد و سطح تکیه و معبر به حال خود باز می‌گشت تا عبور و مرور مردم به‌راحتی انجام شود. به مرور زمان در کنار این تکیه مسجد و سقاخانه و آب انبار نیز ساخته شد. اغلب این تکیه سراسر سال خالی افتاده یا کسبه گذر در غرفه‌های آن پیاز خشک می‌کردند یا اتاق‌های آن را به انبار خواربارهای فروشی خود تبدیل کرده بودند.
خانه خدا را اجاره ندهید
مقصد بعدی خانه شیخ، ساده زیست محله مولوی است که این روزها حسینیه شده. سردر خانه با کاشی‌های آبی فیروزه‌ای و لاجوردی رنگ، مزیین شده است. آنجا خانه رجبعلی نکوگویان ملقب به «شیخ رجبعلی خیاط» است. در این تکیه نه‌تنها در ایام محرم و صفر، بلکه هر پنجشنبه، مراسم زیارت عاشورا و روضه خوانی برپا می‌شود. حسینیه شیخ رجبعلی خیاط به برگزاری جلسه‌های اخلاق و سخنرانی‌هایش در ایام محرم شهره است. شیخ همیشه می‌گفت: «دل جای خداست. صاحب این خانه خداست. آن را اجاره ندهید». در حسینیه سال‌هاست که مراسم عزاداری حسینی و پخت نذری سمنو برپا می‌شود.
خانه‌ای برای درماندگان
۲۰سال است که حیاط خانه شیخ رجبعلی خیاط با همان شکل قدیمی‌اش با ایرانیت پوشیده شده است و پسرش، بانی و متولی این حسینیه است. او معتقد است خانه شیخ، پناهگاه درماندگان دنیوی و اخروی بود: «پدر جمله معروفی داشت که می‌گفت: «هر سوزنی که برای غیرخدا زدم، آخر توی دست خودم رفت.» دعای یستشیر، دعای عدلیه، دعای توسل، مناجات امیرالمؤمنین (ع) و مناجات‌های پانزده‌گانه امام سجاد(ع) از دعاهایی است که جناب شیخ زیاد می‌خواند و به شاگردان هم خواندن آنها را توصیه می‌فرمود. در میان مناجات‌های پانزده‌گانه امام سجاد(ع) بر خواندن مناجات «مفتقرین» خصوصاً و مناجات «مریدین» تأکید داشت، و می‌فرمود: «هر یک از این پانزده دعا یک خاصیت دارد.»
هیئت ۸۰ ساله منیریه
مقصد بعدی تور تهرانگردی کمی بالاتر از میدان منیریه حسینیه ۸۰ساله چهارده معصوم(ع) است. حاج حمید چمنی، متولی حسینیه با اشاره دست به پرچمی زیبا می‌گوید: «این پرچمی است که روی قبر مطهر اباعبدالله الحسین(ع) کشیده شده؛ از همین جا به آقا سلام بدهید.» حاج حمید ۴۰سالی می‌شود که بعد از پدر سکان این حسینیه را به‌دست گرفته: «پدرم حاج احمد ملقب به حاج احمد سرباز سال ۱۳۲۰هیأت چهارده معصوم، نخستین هیأت آذری زبانی تهران را تشکیل داد. هیأت در سال‌های اول به‌صورت سیار برگزار می‌شد تا اینکه خداوند عنایت کرد و در سال ۸۵این مکان را خریدم.»
شاه حسین گویان با شمشیر
برنامه‌های حسینیه چهارده معصوم(ع) در اعیاد و شهادت ائمه اطهار به‌ویژه‌ماه محرم، با شکوه و شور خاصی برگزار می‌شود. حاج چمنی می‌گوید: « برنامه عزاداری دهه اول محرم صبح از همین جا آغاز و با حضور در بازار ادامه پیدا می‌کند. پس از بازگشت از بازار هم مراسم سینه‌زنی و شاه‌حسین گویان را اجرا می‌کنیم. این مراسم از دیرباز تاکنون در این هیئت برپاست و به شکل اصیل و با شمشیر و نوحه خوانی برگزار می‌شود.». هر شب در مراسم سینه و زنجیرزنی این حسینیه حداقل ۷۰۰تا ۸۰۰نفر حضور دارند و جمعیت حواشی آن به ۳-۲هزار نفر هم می‌رسد، اما نظمی که دارند مثال‌زدنی است.