خیلی‌ها هستند که آن‌قدر که به سلامت پوست خود اهمیت می‌دهند، به سلامت قلبشان توجه نمی‌کنند.
یکی از شایعترین مشکلات پوست، لکه‌های تیره‌رنگی است که ممکن است آقایان یا خانم‌ها را در هر سنی گرفتار، نگران و حتی افسرده کند. دکتر محمد علی نیلفروش زاده، متخصص پوست‌و مو و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در این مقاله به ریشه‌یابی و بررسی علل و راه‌های درمان این معضل پرداخته‌است:
اگرچه رنگ طبیعی پوست به سه عامل هموگلوبین، کاروتنوئید و پیگمان ملانین موجود در سلولهای پوست بستگی دارد، اما عامل سوم، عامل اصلی تعیین کننده رنگ پوست است و اختلافات نژادی و جغرافیایی در رنگ پوست مربوط به این رنگدانه است.
تغییرات رنگ پوست در افراد هم به دو صورت است؛ یا تغییر رنگ ذاتی پوست است که ناشی از تغییر میزانی از پیگمانتاسیون ملانین است که به صورت ژنتیکی تعیین شده و در غیاب هرگونه تماس با نورخورشید یا تاثیرات دیگر وجود دارد؛ یا تغییر رنگ اکتسابی است که در نتیجه تماس با نور آفتاب ایجاد می‌شود.
سلولهای حاوی رنگدانه‌های پوست در نقاط مختلف بدن تراکم متفاوتی دارند ولی بیشتر در صورت وبعضی نواحی دیگر دیده شده و تعداد آنها در نقاط در معرض نور 2 برابر نقاط پوشیده است. عمل اصلی ملانین در انسان حفاظت از لایه‌های تحتانی پوست علیه نور خورشید و جذب سلولهای تخریب شده است. البته نظر عموم درباره پیگمانتاسیون پوست یکسان نیست؛ مثلا بیماری پیسی در بین مردم اسکاندیناوی چندان مورد توجه نیست در حالیکه این بیماری نزد هندی‌ها و سیاهپوستان نشانه ناخوشایندی است.
اگر چه تشخیص نقصان رنگدانه در پوست کسانیکه پوست بدنشان روشن است تا حدودی مشکل است ولی عکس آن صادق نیست و تشخیص پیگمانتاسیون هر قدر هم پوست تیره باشد، باز قابل شناسایی است. بعلاوه رابطه‌ای مابین پیگمانتاسیون پوست و نزدیکی به خط استوا وجود دارد. پررنگی یا سیاه بودن پوست ممکن است در مواردی مفید نباشد. مثلا سیاهپوستان 30 درصد بیشتر از سفیدپوستان از آفتاب گرما دریافت کرده و این گرما با تعریق بیشتر خنثی می‌شود در حالی که در آب و هوای سرد، پوست‌های روشن گرمای کمتری از طریق تابش از دست می‌دهند.
عیب دیگر پیگمانتاسیون یا پر رنگی پوست ممانعت از ساخت ویتامین D است. به طوری که در نواحی فقیرنشین اطفال سیاه پوست بیشتر از سفیدها مستعد به ریکتز(راشیتیسم) یا کمبود ویتامین D هستند. البته با توجه به این واقعیت که در سیاه پوستان مقاومت بیشتری نسبت به مالاریا، بیماریهای انگلی و بیماریهای عفونی علی رغم اشعه آفتاب شدید و سوء تغذیه وجود دارد، به نظر می‌رسد تیرگی پوست یک پدیده ثانوی در ازدیاد ذاتی ایمنی طبیعی در آنها است.
تغییرات رنگ پوست باعث ایجاد مشکلات روحی و اجتماعی در افراد شده و به خصوص در کسانی که به دلیل نوع شغل خود تماس چهره به چهره و مستمر دارند می‌تواند موجب افسردگی یا تاثیرگذاری بر فعالیت فرد شود. از این رو شناخت علل این اختلالات رنگدانه‌ای و درمان صحیح آنها بسیار مهم است و گاه درمانهای ناصحیح می‌تواند مشکل بیمار را زیادتر کند.
پررنگ یا کم‌رنگ؟
تغییرات رنگ پوست به دو صورت است: یکی پر رنگی یا لک تیره صورت و دوم کم رنگی یا سفید شدن صورت. در لکهای تیره پوست افزایش در پیگمان ملانین یا افزایش سلولهای رنگدانه‌ساز دیده می‌شود.
عوامل مختلفی می‌توانند روی میزان و کیفیت رنگدانه‌ها و سلولهای رنگدانه‌ساز تاثیر گذاشته و باعث تغییر رنگ پوست و ایجاد لکهای تیره صورت شوند که عبارتند از: بیماریها و اختلالات ارثی و ژنتیکی، بیماریهای سوخت و ساز سلولی، بیماریهای هورمونی، بیماریهای التهابی، عفونت‌های موضعی پوست،عوامل شیمیایی، داروها، علل تغذیه‌ای شامل کمبود ویتامین‌ها، سوء تغذیه و بالاخره بدخیمی‌های پوستی. افزایش رنگ پوست همچنین ممکن است به علت هورمونال باشد همانند حاملگی و یا در بعضی بیماریها مثل ملاسما و آدیسون که در اثر هر دو عامل یعنی تداخل بین عوامل هورمونال و نور آفتاب بوجود می‌آید.
در موقع تماس با نور آفتاب دو نوع تیرگی پوست در انسان اتفاق می‌افتد: تیرگی فوری پوست که بیشتر در افراد سبزه بوجود آمده و موقتی است و همانگونه که بسرعت ایجاد می‌شود به زودی هم ناپدید می‌شود؛ افزایش تیرگی پوست متعاقب قرمزی پوست که 48 تا 72 ساعت پس از در معرض نور آفتاب قرار گرفتن به وجود می‌آید.
بد نیست بدانید بسته به واکنش پوست به نور آفتاب شش نوع پوست وجود دارد. پوست نوع یک و دو مربوط به نژاد اروپایی است که پوست بسیار روشن و چشم‌های آبی بوده و این افراد در مقابل آفتاب به هیچ وجه برنزه نمی‌شوند و پوست سوختگی سریع پیدا می‌کنند. پوست نوع سوم و چهارم، افراد سبزه و آسیایی هستند که در مقابل آفتاب برنزه شده و سوختگی کم یا متوسط است و پوست نوع پنجم و ششم به طور عمیق پیگمانته و معمولا در مقابل آفتاب مقاوم هستند.
حاملگی؛ عامل ایجاد لک صورت
ملاسما یا لک ناشی از حاملگی، یکی از شایعترین علل ایجاد لک صورت است و اغلب در خانم‌های مراجعه‌کننده برای درمان لک صورت دیده می‌شود. یک لک اکتسابی قهوه‌ای رنگ صورت است که به صورت آهسته و قرینه به وجود می‌آید. علت اصلی ملاسما مشخص نیست ولی در بیشتر موارد ارتباط واضحی با فعالیت هورمونی فرد دارد چون این لک بیشتر در بارداری و با مصرف قرصهای جلوگیری از بارداری دیده می‌شود.
اما باید بدانید که این لک در خانم‌های مجرد و حتی به ندرت در مردان نیز می‌تواند دیده شود. سایر علل آن استفاده از داروهای حساس کننده به نور آفتاب و اختلال فعالیت تیروئید یا تخمدان است. این لک‌ها بیشتر درگونه‌ها، پیشانی و چانه دیده می‌شود و در سبزه‌ها مشخص‌تر است.
تیرگی یا لک پوست معمولا پس از زایمان ناپدید می‌شود، اما ممکن است برای ماهها یا سالها باقی بماند. این نوع لک صورت ممکن است بدون علت مشخص یا به صورت فامیلیال مخصوصاً در افرادی که در تماس با نور آفتاب خفیف تیره می‌شوند، دیده شود. دو عامل مهم در ایجاد ملاسما، ژنتیک و تغییرات هورمونی در ترکیب با اشعه ماوراء بنفش هستند.
درمان لک
جهت سرعت بخشیدن به روند بهبودی، لایه برداری خفیف با کمک پیلینگهای شیمیایی سطحی انجام می‌شود. با این روش فعالیت رنگدانه‌سازی با کمک ترکیبات بی رنگ کننده کاهش یافته و ترمیم پوست سریعتر می‌شود، که این روش مطمئن تر و مؤثرتر است. از جمله ترکیبات بی‌رنگ‌کننده، هیدروکینون است که در ترکیب با کرمهای لایه برداری مثل ترتینوئین می‌تواند مؤثر باشد. درمان لیزر خصوصا در موارد ملاسمای نوع اپیدرمال استفاده شده ولی عود بلافاصله پس از قطع درمان معمولا اتفاق می‌افتد. نقش لیزر در درمان ملاسما تا کنون به اثبات نرسیده است.
جلوگیری از تماس با نور آفتاب بهترین عامل در درمان ملاسماست و این مهم با استفاده از کرمهای ضد آفتاب امکان پذیر است.
کک و مک بی‌خطر
این مشکل که بیشتر در افراد با پوست روشن، موهای قرمز یا بلوند و چشمان آبی دیده می‌شود و از سن 5 سالگی شروع می‌شود، بصورت لکهای کوچک قهوه‌ای روشن در مناطق باز بدن مثل صورت، شانه و پشت افراد دیده می‌شود. در تابستان، تعداد، اندازه و عمق کک و مک افزایش می‌یابد و در زمستان، کوچکتر، روشن‌تر و کم‌تعدادتر می‌شود.
این نوع پیگمانتاسیون ممکن است از نظر زیبایی آزار دهنده باشد ولی خطری ندارد. در افراد مبتلا به این اختلال، شیوع خال‌های بدن افزایش می‌یابد و کک و مک‌هایی که در سنین پایین شروع شده و در زمستانها هم باقی می‌ماند و یا کک و مک‌هایی که در محلهای غیرمرتبط با اشعه آفتاب دیده می‌شود، بایستی حتما توسط پزشک بررسی گردد.
کک و مک به ندرت نیاز به درمان دارد، ولی جهت درمان می‌توان از لیزر استفاده کرد. ترکیبات موضعی مثل رتینوئیک اسید هم می‌تواند در دراز مدت مؤثر باشد. در مواردی که درمان موضعی سودمند نباشد، لیزر کاربرد درمانی دارد.
لکهای پیری یا لنتیگو
این لک‌ها در اثر تماس حاد یا مزمن با نور آفتاب و افزایش سن بوجود می‌آید. لکهای قهوه ای رنگ مسطح به اندازه یک سانتی متر یا بیشتر که روی صورت و پشت دستها در سنین 30-40 سالگی شروع می‌شود و با افزایش سن، گسترده تر، پررنگ تر و با تعداد زیادتر نمایان می‌شوند.
این ضایعات هر چند در نمونه‌برداری تغییرات بدخیمی ندارند ولی می‌توانند در سالهای بعد تبدیل به ضایعات بد خیم شوند لذا بایستی درمان شوند. کرایوسرجری درمان ساده‌ای برای لنتیگو‌های منفرد است که این عمل غالبا موفقیت آمیز است. بعلاوه لیزر هم در درمان انواع مختلف لنتیگومؤثر است.
لکهای ناشی از سوء تغذیه و داروها
این لک‌ها در اثر کمبود ویتامین12 B اتفاق افتاده در نژادهای با پوست تیره شایعتر است. این لک‌ها در کمبود ویتامین A هم دیده می‌شوند. همچنین در کمبود اسید فولیک، کمبود اسید اسکوربیک و در انواع کم خونی‌ها نیز لکهای مشابه دیده می‌شود.
بعضی داروها سبب تغییر رنگ در پوست می‌شود که ممکن است بصورت افزایش رنگدانه ملانین باشد: مصرف قرصهای ضد بارداری ایجاد ملاسما می‌کند؛ داروهای ضد مالاریا باعث رنگدانه قهوه‌ای یا آبی تیره می‌شود که خصوصا در صورت و سقف کام می‌شود؛ کلرپرومازین باعث ایجاد رنگدانه قهوه‌ای یا آبی تیره در مناطق در معرض نور و همین‌طور باعث حساسیت به نور و رنگدانه‌هایی در قرینه یا لنز چشم شود؛
داروهای شیمی درمانی تغییرات رنگدانه‌ای ایجاد می‌کند؛ سیکلوفسفاماید می‌تواند باعث تغییرات رنگ ناخن و دندان شود؛ متوتروکسات ایجاد رنگدانه در مو، داروی طلا ایجاد رنگدانه آبی- خاکستری در مناطق در معرض نور می‌شود؛ بعلاوه مصرف طولانی مدت مانیوسایکلین در درمان جوش و غرور جوانی در نواحی جوشهای ملتهب و قرمز نیز باعث تیرگی پوست می‌شود.
لک های پس از التهاب پوست و بیماریها
این نوع لک پس از التهاب‌های پوستی در اثر بیماریهایی مثل لیکن پلان، لوپوس اریتماتو یا بعد از سوختگی پوست در اثر آفتاب سوختگی یا سوختگی خفیف با عوامل دیگر، جوش غرور جوانی دستکاری شده، سائیدن پوست برای برطرف کردن اسکار و فرو رفتگی پوست در همان محل ایجاد می شود.
این لک‌ها که در نژادهای تیره و افراد سبزه شایعتر است ودر هر سنی قابل رؤیت است، بیشتر در نواحی باز بدن مثل صورت رخ می‌دهد. موارد دیگر مانند آسیب پوست یا ضربه به پوست، کشیدن کیسه و لیف زبر در حمام بطور شدید و یا مالش پوست رانها روی یکدیگر در افراد چاق هم می‌تواند باعث ایجاد لک در همان محل شود.
درمان تیرگی پس از التهاب مشکل و طولانی است و برای حصول نتایج مورد قبول 12-6 ماه وقت لازم است. استفاده روزانه از ضد آفتابهای با طیف وسیع بخش مهم درمان است. انواع متفاوتی از کرمهای موضعی در درمان تیرگی پس از التهاب استفاده می‌شود. استفاده از پیلینگهای شیمیایی هم در بدست آوردن نتایج عالی مؤثر است. سایر درمانها شامل استفاده از تری کلرواستیک اسید و کرایوتراپی سطحی با نیتروژن مایع است که البته در افراد با پوست تیره به دلیل احتمال ایجاد اسکار بهتر است انجام نشود.
نکته دیگر اینکه افزایش رنگدانه در طیف وسیعی از بیماریها دیده می‌شود و حتی می‌تواند با بدخیمی‌ها مرتبط باشد. البته برای ظهور آنها وجود استعداد ژنتیکی هم مهم است. تیرگی پوست در این موارد می‌تواند منتشر یا محدود باشد. لک در اثر بعضی از بیماریهای عفونی مزمن نیز دیده می شود، که می‌تواند ناشی از پاسخ بدن به عفونت و همچنین سوءتغذیه یا سایر فاکتورها طی بیماری باشد.
لک در اثر بیماریهایی مثل آسم، نارسایی کبدی و کلیوی دیده می‌شود، که مثلا در زمان حملات آسماتیک تیرگی منتشر پوست برای سه تا چهار روز ممکن است وجود داشته باشد. همچنین در روماتیسم و نارسایی کلیه و سیروز کبدی و بعضی بیماریهای دیگر تیرگی گسترده پوست هم دیده می‌شود.
ادکلن‌هایی که با عث لک می‌شوند
دکتر نیلفروش زاده ضمن تاکید به اینکه استفاده از عطرها و ادوکلن‌هایی که حاوی 5- متوکسی پسورالن و برگاموت هستند، اگر پس از استعمال روی پوست در معرض نور آفتاب قرار گیرند، باعث لکهای تیره در پشت گوش، گردن و صورت می‌شوند و لکهای شغلی نیز در اثر تماس با ترکیبات حاوی تار مانند آسفالت و روغن‌های معدنی و تماس با نور آفتاب بوجود می‌آیند،می گوید: درمان لکهای تیره پوست حتما باید توسط پزشک انجام شود و از استعمال داروهای توصیه شده توسط افراد غیرپزشک جلوگیری شود.