همشهری آنلاین- بهاره خسروی: سال ۱۰۶۳ شمسی بود که ایرانی‌ها با صنعت چاپ آشنا شدند. اما سال‌ها زمان برد تا این آشنایی باعث ایجاد تحول، شکل‌گیری و رونق مطبوعات در ایران و به‌ویژه پایتخت شود. سر آغاز همه تحولات در ایران، ماجرای جنگ‌های ایران و روس و شکست‌های پرهزینه ایران و تدبیر عباس میرزا برای مقابله با شکست‌های پی در پی بود؛ زمانی که قرار شد برای آشنایی با علوم و فنون روز اروپا و تربیت نسلی آگاه ۶ محصل برای راهی دیار فرنگستان شوند و میرزا صالح شیرزاری، بانی راه‌اندازی نخستین روزنامه تهران، «کاغذ اخبار»، یکی از این محصلان بود. روشنفکری که برای نخستین بار واژه آزادی را در ادبیات ایران مطرح کرد و روزگاری حتی سکاندار پایتخت هم شد. در این بخش نگاهی به ماجرای شکل‌گیری مطبوعات در ایران و سرگذشت روزنامه کاغذ اخبار داریم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
پیدایش مطبوعات در تهران
با نشستن قاجارها بر مسند قدرت، شکوفایی در علوم عقلی رخ داد. البته موتور این شکوفایی، سفرهای خارجی درباریان به‌ویژه اعزام تعدادی محصل برای ادامه تحصیل و آشنایی با علوم روز به اروپا بود که ماحصل آن باز شدن پای مطبوعات به‌ویژه روزنامه‌ها به تهران است.
«مهرشاد کاظمی» تهران‌پژوه در این‌باره می‌گوید: «عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی‌شاه، ۶ دانشجو برای یادگیری علوم و فنون روز به اروپا اعزام کرد. بازگشت این دانشجویان به ایران باعث تغییرات فرهنگی و اجتماعی بسیاری شد. یکی از این افراد که نقش مهمی در حوزه مطبوعات و پا گرفتن آن در کشور داشت «میرزا صالح شیرازی» بود. میرزا صالح شیرازی، این جوان از فرنگ برگشته، تحت تأثیر سبک زندگی در اروپا، با نگارش شرح سفرش برای نخستین بار مفاهیم آزادی و قانون را در فرهنگ و ادبیات مطرح می‌کند و نخستین ورقه خبری را با عنوان «کاعذ اخبار» در دوره محمدشاه منتشر می‌کند.»
نام این روزنامه وام‌گرفته از نام انگلیسی newspaper و این شروع راه‌اندازی مطبوعات و روزنامه در ایران و تهران است .
نخستین روزنامه‌نگار ایرانی
«میرزا صالح شیرازی» برای یادگیری دانش‌های جدید به همراه دانشجویان دیگر راهی لندن شد و در آنجا زبان‌های انگلیسی و فرانسه و لاتین و بعضی از علوم و فنون زمان از جمله چاپ و حروفچینی و کلیشه‌سازی را آموزش دید و بعد از از بازگشت به کشور البته مسئولیت‌های مختلف دولتی و ماموریت‌های سیاسی خارج از ایران را هم تجربه کرد. او نخستین روزنامه‌نگار ایرانی در ایران است و تلاش‌های زیادی برای توسعه و گسترش تجدد از طریق مطبوعات داشت. او همچنین با نوشتن سفرنامه‌ای به مزایای آزادی و حکومت پارلمانی اشاره داشت. میرزا صالح را از روشنفکران پیشتاز ایران و موثر در بیداری ایرانیان باید دانست. هرچند که او، بنابر مقتضیات روزگار، پای تملق‌گویی از شاه را به عالم روزنامه‌نگاری باز کرد به نحوی که در «اعلام‌نامه» یا طلیعه روزنامه کاغذ اخبار انگیزه انتشار نشریه را همت ملوکانه برای تربیت مردم ایران عنوان می‌کند و در یک خبر ۴۰ سطری ۱۴ لقب مختلف را برای شاه مطرح می‌کند.
انتشار رخدادهای داخلی با اجازه دربار
۱۱ اردیبهشت سال ۱۲۱۶ خورشیدی (۲۵ محرم ۱۲۵۳. ق. م) نخستین شماره نشریه «کاغذ اخبار» منتشر شد. البته این روزنامه به صورت رسمی نامی نداشت و از آن با عنوان «کاغذ اخبار»، «اخبار»، «اخبار وقایع شهر»، «اخبار شهر»، «نشریه میرزا صالح»، «روزنامه بی‌نام» و «اولین روزنامه ایرانی» نام می‌برند. این نشریه در ۲۴ صفحه ۴۰ سانتی‌متری به صورت ماهانه منتشر می‌شد و دوره انتشارش یک سال و در بعضی از روایت‌ها سه سال هم آمده است. البته این نشریه کاملاً کنترل‌شده و زیر ذره‌بین دربار اجازه انتشار پیدا می‌کند.
کاظمی درباره فرم و محتوای این نشریه به توصیف «ریچارد ویلبر هام» سـیاح انگلیسی اشاره می‌کند: «از سال گذشته روزنامه‌ای در پایتخت منتشر می‌شود. روزنامـه در اندازه کمی بزرگ‌تر از گالینگانی، روزنامه اروپایی و حاوی اطلاعات عمومی بـود؛ علاوه بر این گهگاه با امضا و اجازه حاج میرزا آقاسی چند کلمه‌ای از رخدادهای داخلی، برای مثال ورود و خروج سـفیران، نمایندگان، اعطای درجه‌های نظامی به افسران ایرانی یا موضوعاتی از این قبیل بیان می‌شد. این روزنامه ۳ ماه یک بار به چاپ می‌رسـید.»
کاغذ اخبار در موزه بریتانیا
از نخستین روزنامه منتشرشده کاغذ اخبار یکی دو نسخه بیشتر موجود نیست و این نسخه‌ها در موزه بریتانیا نگهداری می‌شوند. کاظمی با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: «از روزنامه کاغذ اخبار اطلاعات چندانی نیست. اطلاعات محدودی براساس نوشته‌های «ادمون دوتامپول» فرانسوی در کتاب قاجاریه است که نشان می‌دهد انعکاس اخبار غرب و شرق مهم‌ترین مطالب روزنامه کاغذ اخبار بود. اما علت نگهداری شماره ۲ و ۳ روزنامه در موزه بریتانیا پرداختن به موضوع تولد و مرگ ویلیام چهارم و به قدرت رسیدن ملکه ویکتوریا بوده است.»